آیة الله سید یونس اردبیلی ، از مآثر معاصر با آیة الله میرزا حسین فقیه سبزواری

 

آیة الله سید یونس اردبیلی ،

از مآثر معاصر با آیة الله میرزا حسین فقیه سبزواری

 *** 

آیة الله میرزا حسین فقیه سبزواری و آیة الله میرزا یونس اردبیلی 

در رأس هیئت نظارت بر انتخابات سال 1330 در مشهد

 

تندیس پارسایی

نگاهی به زندگی پربار

مرحوم آیت الله سید یونس اردبیلی

 

آیت الله سيد يونس اردبیلی از فقهای مبارز، زاهد و پیشرو سده اخیر است که مفید ترین بخش حیات پربار علمی و سیاسی خود را در مشهد مقدس سپری کرد و در شمار روحانیان مبارزی است که مورد تجلیل امام خمینی (ره) نیز قرار گرفته است. امام ایشان را در ردیف حاج آقا نورالله اصفهانی و شهید سید حسن مدرس و بافقی یزدی قرار داده و کوشش های سیاسی وی را در دوره اختناق رضاخانی می ستاید.

سید یونس فرزند سید محمد تقی، فرزند میر فتحعلی فرزند سيفعلی اردبیلی است که همه در کسوت روحانیت حیات پربار خود را سپری کردند. میر فتحعلی اردبیلی، جد ایشان، از عرفای بلند پایه ای است که دستور العمل عرفانی به شخصیتی چون شيخ مرتضی انصاری، بزرگ مجتهد دو سده اخیر، داده است. سید یونس در سال ۱۲۹۶ ه. ق. در اردبیل در چنان خاندانی چشم به جهان گشود.

دوران تحصیل

مرحوم آیت الله سيد يونس اردبیلی تحصیلات مقدماتی خود را در اردبیل به انجام رساند و برای ادامه تحصیل به زنجان رفت و فقه و اصول را از آخوند ملاقربانعلی زنجانی، مشروعه خواه نامدار دوره مشروطه، فراگرفت و علوم معقول را نزد حکیم متأله آخوند ملا سبزعلی حکیم آموخت و در حوالی سال ۱۳۱۰ ه ق، چهارده سال پیش از ثمر رسیدن نهضت مشروطه، عازم نجف شد و همزمان با پی گیری جریانات نهضت در نزد برخی از پیشگامان روحانی آن، یعنی آخوند خراسانی و عالمان برجسته دیگری چون: فاضل شربیانی ، آقا سید محمد کاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی ، تلمذ کرد و درس فقه و سیاست را با هم فراگرفت . پس از آن به کربلا سفر کرد و در حوزه درس میرزا محمد تقی شیرازی، رهبر نهضت علمای عراق علیه اشغالگران انگلیسی، شرکت کرد و مورد اعتماد ایشان قرار گرفت.

آیت الله اردبیلی از سوی میرزا، عهده دار رسیدگی به امور طلاب علوم دینی شد. میرزا به ایشان سپرده بود:

" اگر طلبه ای نه به اسم، بلکه در واقع طالب علم بود، به وضعیت اقتصادی او رسیدگی کند و نیازهای مالی او را برطرف سازد، هر چند او بعد از هر نمازی تسبیح به دست گرفته و صدو یک بار بگوید : لعنة الله على شيخ محمد تقي! و اگر از او بپرسی چرا چنین می گوید؟ جواب دهد تكليف من این است. چون برداشت او چنین است، او را به حال خود بگذار و از تأمین او غفلت نکن! ولی اگر پسر من یا یکی از نزدیکان من، در جست و جوی علم نباشد، هر چند شب و روز مرا ستایش کنند، سهم امام براو حرام است و ایشان از راه دیگری باید امرار معاش کند ."

و مرحوم سید یونس چنان کرد که میرزا به وی سپرده بود. این روش سخت موجب رونق حوزه ها گشت. میرزا برای مدتی سرپرستی حوزه نجف را به ایشان سپرد

آیت الله اردبیلی در سال ۱۳۴۸ بر اثر چشم درد به اردبیل بازگشت و پنج سال بعد، یعنی سال ۱۳۵۳ ه. ق. به منظور مجاورت قبر هشتمین اخترتابناك ولایت به مشهد آمد و به تدریس و اداره امور دینی شهر پرداخت.

شرکت در قیام گوهرشاد

در جریان کشف حجاب، سيد يونس اردبیلی چونان ابوذری، شجاعانه طاغوت زمان را به زیر پا گذاشتن احکام الهی متهم کرد و شخصیت معنوی، پرنفوذ، مقتدر و صریح و قاطع وی که مورد تأیید همرزمان دیگرش بود، و نیز سابقه مبارزاتی که در عتبات داشت، پیشروان مبارز و آزاد مردان فرهیخته و عالمان عاملی چون آیات : حاج آقا حسین قمی، حاج شیخ محمد آقازاده، شیخ هاشم قزوینی، سید عبدالله شیرازی، سید علی اکبر خوئی و سید علی سیستانی را به ایشان نزدیک کرد و بیت ایشان خانه پایداری امت گردید و از این سنگر تسخیر ناپذیر بود که برای سالیانی چند دسایس پایان ناپذیر غرب وعمال سر سپرده آن، خنثی شد.

ارسال تلگراف ۲۱ نفری علمای درجه اول مشهد خطاب به پهلوی و اعزام حاج آقا حسین به تهران از این بیت تصمیم گیری شد.

انتشار خبر دستگیری و تبعید آیت الله حاج آقا حسین قمی موجب شد اعتراض مردم شدت پیدا کند. مردم از آیت الله اردبیلی می خواستند تا برای آزادی ایشان اقداماتی انجام دهد.

ازدحام مردم در منزل ایشان، که در یکی از محلات قديم مشهد بین بازارچه حاج آقاجان و تپل محله (ته پل محله) قرار داشت، به جایی رسید که ناگزیر شدند در مسجد گوهرشاد گردهم آیند و به دنبال آن کشتار فجیع گوهرشاد به دست عمال رضاخانی به وقوع پیوست .

اقامه نماز عید فطر

 

بازداشت و مقاومت

روز یک شنبه ۱۲ ربیع الثانی ۱۳۵۴ برابر با ۲۳ خرداد ۱۳۱۴ پس از کشتار فجیع گوهرشاد، آخرین جلسه علمای مبارز خراسان نیز در منزل آیت الله اردبیلی تشکیل شد.

چون رژیم احتمال قیام عمومی را می داد به این فکر افتاد که همه علمای مبارز را بازداشت کند. این بود که پیش از همه سراغ منزل آیت الله اردبیلی رفتند و ایشان را تحت الحفظ به مقر شهربانی بردند، بعد سراغ دیگران رفتند. برخی از علما، از جمله مرحوم آیت الله شیخ غلامحسین تبریزی از شهر متواری شدند و دست ماموران به ایشان نرسید . به این ترتیب شهر در اختناق عظيمی فرو رفت.

بازداشت شدگان، مدت هشت شب و روز در محبس بودند و لحظه های حساسی را پشت سر گذاشتند. هرلحظه احتمال اعدام آنان می رفت، سکوت مرگباری همه جا را فراگرفته بود و به خانواده ها و نزدیکان بازداشت شدگان اجازه تماس داده نمی شد تا این که همه آنان با دست و پای بسته با یک اتوبوس به تهران اعزام شدند.

در طول مدت بازداشت در تهران، به نقل مرحوم آیت الله سید عبدالله شیرازی، روحیه مرحوم سيد يونس اردبیلی، علی رغم احتمال اعدامش از همه قوی تر بود.

ایشان را برای مدتی در اطاقی به مساحت یک متر در یک و نیم متر محبوس کردند. با این حال او دیگران را به صبر و بردباری دعوت می کرد .

مرحوم آیت الله سید عبدالله شیرازی، که همراه وی بود، در خاطرات خود می گوید:

" روزی که ما را می بردند، چند نفر بودیم. رئیس تامینات گفت بنا بود امر از دربار بیاید و آقایان آزاد شوند، لكن این رئیس نظمیه که تازه رفته مشهد، یک راپرت های تازه ای داده ، لذا در آزادی تأخیر افتاده . تا این را گفت، آقای سید یونس سر را تکان تندی داد و گفت چه گفتی؟ راپرت تازه آمده؟ راپرت تازه آمده؟ مگر ما چه را انکار کردیم؟ گفتید تلگراف کردید؟ گفتم کردیم، گفتید چند دفعه؟ باز هم جواب دادیم . ما از حبس نمی ترسیم، یک سال باشد، دو سال باشد هر چقدر باشد، نه از شاه می ترسیم ونه از کس دیگری ."

رژیم پهلوی، تحت فشار مردم و علمای نجف، بازداشت طولانی تر پیشگامان نهضت گوهرشاد، بخصوص آیت الله اردبیلی را، به صلاح خود ندید و دستور داد هریک را به زادگاه خود تبعید کنند و به آیت الله سید یونس اردبیلی اجازه بازگشت به مشهد داده نشد و ایشان به اردبیل تبعید گردید.

مبارزه با کشف حجاب، دامنه گسترده ای به خود گرفت. در شیراز ، سید حسام الدين فالی و در تبریز سیدابوالحسن انگجی و میرزا صادق آقا که دو تن از مراجع با نفوذ آذربایجان بودند، هم صدا با روحانیت متعهد خراسان، در برابر بدعت های رضاخان و سنت شکنی رژیم دست نشانده پهلوی، قیام کردند .

بازگشت به شهر شهادت و احیای فکری دینی

آیت الله اردبیلی بیش از هفت سال در زادگاه خود حضور داشت و پس از شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضاخان و آغاز جنگ بین الملل دوم و اشغال شمال و جنوب ایران به دست قوای روس و انگلیس و آغاز فعالیت احزاب سیاسی، مجددا به شهر شهادت بازگشت.

بازگشت ایشان، همزمان بود با حضور فعال حزب توده در خراسان و فعالیت های دامنه دار تبلیغی و سیاسی، آنان که با پشتیبانی ارتش سرخ ، که همه جای شهر را در اشغال داشت، صورت می گرفت . برای یک بار دیگر آزمون الهی دامن گسترده بود و یونسی دیگر در کام حوت زمان به امتحان کشیده می شد و تلاطم دریای بی کران جبریت های طبیعی، اجتماعی، تاریخی و نفسانی هرنوع تصمیم گیری را از غافلان عاقل نما و عاقلان غفلت زده گرفته بود.

عده زیادی از مدعیان، لب فرو بسته و صیانت جان را بر صيانت دین برگزیده بودند، در این میان روحانیان روشن بین و متعهد شهر، با جلسات و سخنرانی های خود، بارقه های امید را دردل اهل دل تابانده، با اتکا به نفوذ و موقعیت و معنویت سید یونس اردبیلی، توانستند گام های بسیار موثر، به یادماندنی و تاریخی را دراحیای تفکر دینی، پس از دوره اختناق رضاخانی در فضایی که چیزی جز خلاء ایدئولوژیکی در آن به چشم نمی خورد، بردارند و جوانان شیفته حرکت را جذب مفاهیم آسمانی اسلام عزیز کنند.

فعالیت سیاسی آیت الله اردبیلی به خراسان محدود نمی شد. ایشان در آذربایجان نیز ذی نفوذ بود و با هشدارهای به موقع خود فعالیت های " باقروف " ، وابسته سیاسی روس ها را در آذربایجان، ناکام گذاشت و زمینه فعالیت را از آن ها گرفت.

مشارکت در نهضت ملی

جریان مهم دیگری که پس از شهریور ۱۳۲۰ فضای سیاسی ایران را به خود اختصاص داد، نهضت ملی نفت بود. در طول نهضت، منزل آیت الله سيد يونس اردبیلی بار دیگر، به یکی از مراکز تصمیم گیری چهره های مذهبی و سیاسی شهر تبدیل شد.

آیت الله کاشانی در سفر سال ۱۳۲۹ به مشهد، به منزل آیت الله اردبیلی وارد گردید. آیت الله کاشانی، طی تلگراف های مختلفی که به ایشان می زدند در زمینه نهضت ملی خراسان، با ایشان هماهنگ می کردند و آشنایی آن دو به سال هایی باز می گشت که در عراق خدمت میرزای دوم، علیه انگلیس فعالیت داشتند.

مرحوم استاد محمد تقی شریعتی و شیخ محمود حلبی که کارگردانان جمعیت های مؤتلف اسلامی در مشهد بودند (جمعیتی که متجاوز از صد هیات و دسته مذهبی به منظور شرکت در انتخابات دوره هفدهم مجلس به وجود آمده بود) اولین گردهمایی جمعیت را در روز جمعه ششم دیماه ۱۳۳۰ با موافقت و همدمی ایشان آغاز کردند. در این گردهمایی، قطعنامه ای صادر شد و در آن از نظریات آیت الله کاشانی و آیت الله سيد يونس اردبیلی حمایت شد و ایشان اولین فرد روحانی است که از سوی جمعیت های موتلف اسلامی به عنوان یکی از اعضای هیئت نظارت انتخاب شد.

فقیه سبزواری، کلباسی، قمی، شیخ محمود حلبی، شیخ مرتضی عیدگاهی، شیخ کاظم دامغانی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ محمد الهی، شیخ غلامحسین تبریزی، حاجی سید علی اکبر خویی، محمد تقی شریعتی و عابدزاده به ترتیب افراد دیگر هیات نظارت بودند .

این وحدت که نزدیک به یک سال دوام آورد، موجب شد رژیم نتواند به برخی از اهداف ضد دینی و ضد مادی خود دست یابد و خراسان، عملا به یکی از قطب های دینی - سیاسی کشور تبدیل شد. هرچند علنی شدن اختلاف آیت الله کاشانی و دکتر مصدق مانع ادامه همکاری ایشان شد. ظاهرا پس از رویداد نهضت بود که طی سفر محمدرضا پهلوی به مشهد، شاه با ایشان دیدار داشت.

یکی از مقامات که در معرفی محمد رضا پهلوی گفته بود ایشان شاه اسلام خواه ایران است، سیدیونس با همان لحن خاص خود در حالی که سرش را تکان می داد گفته بود: ایشان چطور شاه اسلام خواه است که در جوار امام رضا عليه السلام عرق می پزند؟ ( مقصود ایشان اشاره به فعالیتهای کارخانجات مشروب سازی مستقر در قوچان و درگز بود)

آخرین سفر

آیت الله سیدیونس اردبیلی یک سال پیش از فوتشان، یعنی حدود ۱۳۷۶ ه. ق. به نجف اشرف مشرف شدند. در این سفر، حال خوشی نداشت و بهتر می دید، آخرین روزهای زندگی را در نجف بگذراند و همان جا چشم از جهان فرو ببندد. علمای نجف که از آمدن ایشان با خبر شده بودند، همراه هزاران نفر از مردم به استقبالش شتافتند. نجف از کمتر شخصیت روحانی چنین استقبال کرده بود، مردم و روحانیت شیفته چهره ملکوتی ، ورع، علم و ساده زیستی ایشان شده بودند. او تبلوری از علم آخوند خراسانی و زهد مقدس اردبیلی بود. نگاه نافذ و پاك ایشان هر بیننده ای را به خود جذب می کرد. در این سفر آیت الله اردبیلی به حرم مشرف شدند، بعد به خانه ای رفتند که علما و تجار اردبیلی مقیم نجف، جنب مسجد هندی، کوچه صدتومانی، برایش اجاره کرده بودند. ایشان در آن جا سکنی گزید و طی سه روز، تمام علما و محترمین شهر به دیدنش آمدند و از آن پس بنا به تقاضای بزرگان حوزه، درس خارج برخی از فروعات فقهی را شروع کردند .

انتخاب مباحث فرعی از آن جهت بود که عمر خود را مکفی غرض نمی دانستند. در طول شش ماه اقامت خود در نجف، به هنگام تشرف به حرم ، جمعیت انبوهی، مرکب از عالمان دین و مردم کوچه و بازار، دور ایشان حلقه می زدند و شمع وجود او را احاطه می کردند، مرحوم اردبیلی از این عمل ناراحت می شد، می گفت مگر عروس راه می برید! و از مردم می خواست ایشان را همراهی نکنند یا جلوتر بروند و یا با فاصله از پشت سر ایشان بیایند، به گونه ای که دیگران متوجه حضور ایشان نشوند، ولی مشتاقانش از ایشان دست بردار نبودند. تماشای ظاهر بی آلایش و سیمای نورانی و استماع سخنان بی پیرایه اردبیلی همه را مجذوب خود می ساخت. او در واقع از آخرین چهره های روحانیت بود که نامدارترین مقدسین و علمای سلف را به یاد می آورد .

بازگشت و ارتحال

آیت الله اردبیلی، علی رغم میل باطنی خود و به اصرار پسرش، سید حسن مجتهدزاده اردبیلی، با حالت مریضی به تهران عزیمت کرد و در جماران، زير نظر هیات پزشکان بود تا این که در۲۱ ذی القعده سال ۱۳۷۷ ه ق برابر با ۱۳۳۷ ه ش در ۸۴ سالگی در تهران در گذشت و جنازه ایشان به مشهد حمل شد و در دار السعادة حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام مدفون گردید.

خبر ارتحال ایشان در همه ایران و عتبات پیچید. در نجف مجالس ترحیم زیادی به مناسبت سوم، هفتم، چهلم و سالگرد ایشان از سوی علما گرفته شد.

شاگردان و آثار

شاگردان و آثار زیادی از ایشان به یادگار ماندند. آیت الله علمی اردبیلی و استاد دکتر کاظم مدیر شانه چی از جمله تربیت شدگان مکتب فقهی و اصولی ایشان هستند .

سیره عملی ایشان و توصیه های معنوی که به طلاب علوم دینی داشت هنوز هم تأثیر خود را بر شنوندگان می گذارد. ایشان فراگیری علوم الهی، ساده زیستی، ترك تجملات و اقامه نماز شب را به همه طالبان علوم دینی توصیه می کرد.

آثار علمی بسیار پر اهمیتی از ایشان برجای مانده است. دوره کامل فقه، صلاة المسافر، قاعده لا ضرر، رساله ای در تربیت و حاشیه بر عروة الوثقی، آثار چاپ نشده ایشان است و رساله عملیه ایشان تحت عنوان " وجيزة المسائل " ، و فروعات علم اجمالی در علم اصول و معتقدات قاصر در اصول دین از آثار چاپ شده مرحوم آیت الله سید یونس اردبیلی است.

منبع :

مجله نگاه حوزه

http://www.ensani.ir/storage/Files/20130120101355-9316-224.pdf

وعّاظ و خطیبان همروزگار با مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

 

وعّاظ و خطیبان همروزگار با

مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

در گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین دهشت:

 تبلیغ دین در سنت خطیبان مشهد

حجت الاسلام والمسلمین دهشت در سال 1316 در خانواده‌ای مذهبی در مشهد متولد شد و به دلیل علاقه فراوانی که ‏به مباحث دینی داشت در سن ده سالگی وارد حوزه علمیه شد.‏
ایشان از محضر استادان بزرگ آن زمان مشهد همچون آیات مدرس یزدی، شیخ مجتبی و شیخ هاشم قزوینی، ‏میرزا جواد آقا تهرانی و میلانی کسب فیض نمود .
‏ ایشان در سال 41 به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا از کلاس درس استادان بزرگی نظیر آیت‌الله خویی کسب ‏فیض نمود.
تدریس ادبیات عرب، منطق، رسائل، مکاسب، کفایه، تفسیر، اخلاق، آداب تبلیغ و نهج البلاغه و تأسیس ‏انجمن‌های مختلف خیریه و اعزام مبلغ به شهرستان‌ها بخشی از فعالیت‌های علمی و اجتماعی وی در طول ‏سال‌های حضورش در حوزه علمیه مشهد می باشد .
یکی از افتخارات زندگی این استاد اخلاق حوزه علمیه بنا به گفته وی حضور در محضر مقام معظم رهبری به ‏عنوان هم مباحثه در دروس سطح بوده است.‏
با تشکر از حضرتعالی، بفرمائید که خطیبان نامی و تاثیر گذار شهر مشهد در دوران نوجوانی و جوانی ‏شما چه کسانی بودند.‏
من در آغاز اسامی خطیبان و منبری هایی که در زمان ما بودند و از دنیا رحلت کردند را نام می برم و در ادامه به ‏دیگر خطیبان نیز اشاره خواهم کرد.‏
از جمله منبری های معروف و خوب آن زمان می توان به خطیبان نامی زیر اشاره کرد که عبارتنداز :‏
مهدی واعظ خراسانی، پدر آقای واعظ زاده که ایشان در مسجد گوهرشاد به منبر می رفتند، مرحوم حاج شیخ ‏علی محدث (ره) که من از محضر ایشان استفاده می کردم، مرحوم حاج شیخ عبدالله یزدی، مرحوم حاجی ‏اشرف که اهل مشهد بودند و سالها در این شهر منبر می رفتند و تألیفاتی داشتند، که از جمله تألیفات ایشان ‏می توان به جواهر العددیه اشاره کرد که بعدها به تهران رفت، مرحوم حاج آقای یاسین، مرحوم حاج سید مرتضی ‏و حاج حسین واعظی سبزواری که برادر حاج مرتضی واعظ سبزواری بودند، مرحوم حاج مرتضی و حاج شیخ ‏محمد عیدگاهی که از منبری های فاضل بودند البته در آن زمان معروف بود که حاج شیخ محمد عیدگاهی ‏حاشیه خوانده است مرحوم شیخ محمد کرمانی که بعدها به سوی دستگاه طاغوت کشیده شد، البته در اوائل ‏این گونه نبود - مرحوم سید عباس و سید حسین افتخار سبزواری، که برادر بودند؛ مرحوم آقای شیخ حسن و ‏شیخ احمد کافی، مرحوم آقای سید قطب، مرحوم آیت الله شیخ محمود حلبی که منبرهای ایشان از رادیو ‏مشهد پخش می شد، مرحوم آقای هاشمی نژاد، مرحوم دانش سخنور که اهل فردوس بود و در مشهد ‏منبرهای خوبی می رفت وبعد جریان هایی پیش آمد که تقریباً مطرود و خانه نشین شد، مرحوم آقای شبیری، ‏مرحوم شیخ اصغری خاوری، مرحوم حاج میرزا آقای سرابی، مرحوم رکن الواعظین، مرحوم مروج سبزواری، ‏مرحوم محمد نصر اللهی، مرحوم راثی، مرحوم نوغانی و ( البته یک واعظ به نام نوغانی هم داریم که در حال ‏حاضر زنده است)، مرحوم عابد زاده که بنا کننده مهدیه، عسکریه، فاطمیه بود البته ایشان معمم نبود مرحوم ‏شیخ محمد محدث برادر شیخ علی محدث که ایشان بعد از انقلاب به احزاب منحرف پیوست مرحوم شیخ مرتضی ‏علم الهدی، مرحوم شیخ احمد محدث پسر شیخ علی که سال گذشته از دنیا رفت، شیخ علی محقق، مرحوم ‏آقای واله، حاج آقای لسان، آقای فائقی، قوام لاری و مرحوم آقای مدقق، وحضرت آیت الله وحید خراسانی که از ‏منبری های معروف آن زمان بودند.‏
از جمله منبری هایی که وارد مشهد می شدند نیز می توان به افراد زیر اشاره کرد: مرحوم فلسفی، شیخ علی ‏اکبر تربتی که از منبری های معروف ایران بود و تهران زندگی می کرد و در قم هم منبر می رفت و آدم بسیار با ‏تقوایی بود، مرحوم راشد، مرحوم علامه امینی، مرحوم برقعی واعظ از قم، که ایشان غیر از آیت الله برقعی تهران ‏بودند، مرحوم آقای مناقبی که از منبری های معروف تهران بود.‏
البته افراد دیگری هم هستند که الان در قید حیات هستند، از جمله حاج آقا سید مهدی طباطبایی، آیت الله ‏سیدان و دیگران.‏
علمایی را که نام بردید، در روش و سبک، چه ویژگی ها ونوآوری هایی داشتند.‏
شروع منبر بعضی از اینها با تکیه به صوت بود و بعضی ها هم در اول تکیه به صوت نداشتند، ولی آخر منبر با تکیه ‏به صوت منبر خودشان را تمام می کردند و بعضی ها هر دو را داشتند. مرحوم شیخ عبدالله یزدی آخر منبرشان ‏تکیه به صوت داشتند و من از سبکشان بسیار لذت می بردم البته منبر ایشان حدیثی بود و در مورد موضوعات ‏متعدد صحبت می کرد واحادیث را می خواند، اگر شیخ محمد کرمانی را خراب نمی کردند، جلسات ایشان بسیار ‏پر رونق تر از آقای یزدی بود و در پای منبر ایشان جمعیت زیادی می نشستند. البته من از موافقین ایشان نبودم.‏
از جمله کسانی که تکیه به صوت داشت، مرحوم حلبی بود و از جمله کسانی که هیچ وقت منبررا با تکیه به ‏صوت شروع نمی کرد حضرت آیت الله وحید خراسانی بود و آقای نوغانی واعظ هم همین گونه منبر می رفتند. ‏شهید هاشمی نژاد هم تکیه به صوت نداشتند و با شدت وحدِّت سخنرانی می کردند، حتی روضه خوانی آنها ‏هم بدون صوت بود. یادم هست که مرحوم آقای رکن در مسجد گوهرشاد منبر می رفت و ایشان در یک جلسه ‏ای کیفیت بیرون آمدن اهل بیت (ع) از مدینه را تشریح کرد، که من تا آن روز ندیده و نشنیده بودم و بعدها آن را در ‏یک کتابی خواندم، ایشان این قضیه را به قدری زیبا تشریح و مجسم کرد که همه بی اختیار شروع به گریه و ‏اشک ریختن کردند و بسیاری از حال رفتند .ایشان در روضه خواندن هم عادی حرف می زد و من نظیر ایشان را ‏در تهران و در مرحوم حاج رضا سراج دیدم. از جمله کسانی که ؛ تکیه به صوت و با عربی فصیح می خواندند، آقای ‏شبیری بودند که تازه از دنیا رفتند.‏
آقای شیخ محمد عید گاهی متن عبارات مقتل را می خواند و در مجلس اهل علم خیلی اثر می گذاشت.‏
آقای سید مرتضی واعظ سبزواری پیرمرد بزرگواری بود که حدود 70 یا 80 سال از سن ایشان گذشته بود و وقتی ‏روضه می خواند خودش هم گریه می کرد، به عکس برادرشان آقای سید حسین واعظی که خیلی شوخ بودند و ‏حرف های خنده داری در منبر می زدند.‏
مرحوم حاج شیخ مهدی واعظ خراسانی منبرش حدیثی بود و در منبر از احادیث بسیاری استفاده می برد و ‏معروف بود که یک دوره بحارالانوار را خوانده است. حدیث خوانی ایشان بسیار مؤثر بود.‏
سید عباس افتخار، منبرش عرفانی بود و اشعار منظومه را زیاد می خواند.‏
مرحوم رکن الواعظین منبرهایش مظهر خنده بود. روزی ایشان در حالی که پایش شکسته بود به منبر رفت و از ‏قضا منبر در جایی قرار گرفته بود که در یک طرف آن، زن ها بودند و در طرف دیگر مردها، ایشان گفت : «زین ‏للناس حب الشهوات من النساء» ؛ و در حالی که به سمت زن ها اشاره می کرد، می گفت: این ها، این ها ‏الهی که از نه نه در نمی آمدند.‏
در تعامل با مردم چه خصوصیات برجسته ای از ایشان سراغ دارید؟
از جمله افرادی که من رابطه زیادی با ایشان داشتم، مرحوم حاج آقا واله بودند که ایشان با مردم انس زیادی ‏داشت اگر از ایشان سؤالی پرسیده می شد تا سؤال کننده قانع نمی شدند، جواب را ادامه می دادند و از لحاظ ‏ادب نسبت به مردم خیلی عجیب بودند. البته بعضی از آنها هم گاهی به مقدار کم برخورد تندی با مردم داشتند. ‏بنابراین تعامل آنها با مردم به گونه ای بود، که مردم از آنها راضی بودند، به خصوص هنگامی که منبر می رفتند، ‏تحولی در مردم به وجود می آوردند، مثل آقای شیخ علی محدث (ره) که نفسشان خیلی اثر داشت .‏
چه خاطرات ماندنی و درس آموزی از آن بزرگان سراغ دارید که برای مبلغان سودمند باشد.‏
یکی از خصوصیت های مرحوم آقای واله این بود که جمع محدودی از افرادی را مشخص می کرد و آنها در روزهای ‏معینی خدمت ایشان می رسیدند و ایشان احادیثی را که یادداشت کرده بودند به آنها می دادند. ایشان جود و ‏سخاوتی داشت که باید برای مردم گفته شود. ایشان حسن انتخاب هم داشتند و لذا احادیثی را که جمع می ‏کردند بسیار مؤثر بود.‏
در رابطه بامنبر خاطره های زیادی دارم، بخصوص اینکه ما برنامه اعزام مبلغ را از سال 1344 شروع کردیم در آن ‏سال به یکی از روستاها رفتم و تابلوهایی را دیدم که بر روی آن نوشته شده بود سپاه دانش، گفتم این ها چه ‏کاری انجام می دهند؟ گفتند که برای سواد آموزی به روستا آمده اند و بعضی اوقات یک پسر و یک دختر به کلاس ‏آنها می رفتند. البته در واقع برای ترویج فساد می رفتند. این جریان نقطه آغازین حرکت ما شد که شب های ‏جمعه به روستاهای اطراف برویم و برای خودمان آیین نامه 8 ماده ای تصویب کرده بودیم و در آن جلسات شهید ‏هاشمی نژاد، مقام معظم رهبری و دیگران نیز بودند و این برنامه اعزام مبلغ از همان زمان تا به الان و در محدوده ‏روستاهای مشهد انجام می شود. در همان سال شهید آیت الله سعیدی به مشهد آمدند و من به نزد ایشان ‏رفتم. ایشان به من گفت که من امشب در این جا هستم و لذا مرا برای تبلیغ به جایی بفرست. آمدیم و یک ‏روستایی را معرفی کردیم و ایشان به آنجا رفتند، که این امر نشان دهنده اهمیت تبلیغ است.‏
خاطره ای که از رفراندوم دارم بسیار عجیب است، طلبه ای برای تبلیغ رأی گیری به یکی از روستاهای اطراف ‏شیروان در خراسان شمالی رفته بود، ایشان می گوید: من یکی از روستایی ها را دیدم که در یک دست کارد ‏قصابی و در دست دیگر پسرش را گرفته و می خواهد او را قربانی کند. علت را جویا شدم، گفت که من نذر کردم ‏که اگر جمهوری اسلامی پیروز شود به دست خودم بچه ام را قربانی کنم. به هر صورتی که بود او را راضی کرده ‏بودند که به جای پسرش یک گوسفند قربانی کند. این خاطره را وقتی برای آقای خزعلی گفتم ایشان گفت: من ‏باید این قضیه را به حضرت امام بگویم. در آن زمان مرحوم آیت الله مشکینی هم یک روز به آنجا آمدند و مقداری ‏پول به من دادند که در جهت تبلیغ صرف کنم، به ایشان گفتم که آقا شما وضعیت مالی بالایی ندارید این پول را ‏برای خودتان خرج کنید. ایشان گفتند که من می خواهم از زندگیم کم کنم و برای تبلیغ خرج کنم.‏
خاطره دیگراینکه شب های ماه مبارک رمضان برای گوش دادن به منبرها به مسجد گوهرشاد می رفتم. در یک ‏طرف ایوان، سید عباس افتخار منبر می رفتند و در طرف دیگر شیخ حسن کافی، من دوست داشتم که به منبر ‏سید عباس افتخار گوش بدم، ولی حضرت آیت الله خامنه ای به من فرمودند که منبر شیخ حسن کافی را گوش ‏بده، چرا که ایشان محکم سخن می گوید و من محکم سخن گفتن را دوست دارم.‏
در پایان باید عرض کنم که ما الان نیاز مبرم به معارضه با فرقه های باطل داریم و باید آنها را شناسایی کنیم لذا ‏بایدافرادی در این راستا تربیت شوند، چرا که فرقه های زیادی در خود مشهد در حال فعالیت هستند، که از فرقه ‏های باطل به شمار می روند.‏
‏* از خطبای مشهور شهر مشهد مقدس‏

منبع: ماهنامه مبلغان، شماه 60‏

http://resalaat.ir/NewsDetail.aspx?itemid=4250‎

آیة الله حاج شیخ ( محمدعلی ) آقابزرگ اشرفی شاهرودی ، همروزگار با مرحوم فقیه سبزواری

 

آیة الله حاج شیخ ( محمدعلی )  آقابزرگ اشرفی شاهرودی ،

همروزگار با مرحوم فقیه سبزواری

ولادت و خانواده

آیت­ الله­ حاج­ شیخ­ محمدعلی مشهور به حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی شاهرودی در شعبان سال  ۱۳۰۷ قمری در خانواده ای اصیل و اهل علم واز مادری علویه، در روستای «پرو» (واقع در ۲۰ کیلومتری شمال شهرستان شاهرود) به دنیا آمد.

پدر بزرگوار ایشان عالمی متقی به نام «شیخ علینقی» بود که به تقاضای اهالی روستای «پرو» از وطن اصلی خود به نام «قلعه حاج محمدعلی» که بعداً به« قلعه آقا عبدالله» معروف شد، برای تعلیم و تربیت مردم، به آنجا مهاجرت کرد و به رسم علمای آن زمان ضمن انجام وظایف تعلیم و تربیت و اقامه نماز جماعت و مجالس وعظ و ارشاد، مانند سایر اهالی به کشاورزی اشتغال داشت.

پدر مرحوم شیخ علینقی  نیز عالمی عامل و شخصیتی بزرگوار و جامع به نام حاج شیخ محمدعلی بود که شاگرد برجسته مرحوم آیت الله حاج ملا عباس (ازشاگردان مرحوم صاحب جواهر) به شمار می‌رفت. او در بین مردم منطقه بسطام و اطراف آن نافذالکلمه و مورد احترام و تکریم بود و علاوه بر مرجعیت عامه دینی و دنیوی مردم، حوزه علمیه بسطام را رونق کاملی داد، به‌طوری که پس از مدتی این حوزه مرکز پرورش طلاب و فضلای عظام و مهاجرت تشنگان علم و فقاهت شد و مدرسه معروف این شهر به نام «مدرسه شاهرخیه»که از یادگارهای شاهرخ میرزا بود، مهد علمی بزرگی گردید و در نتیجه موقوفات مهمی برای طلاب  و مدرسین آن مدرسه، تحت رعایت و تولیت  مرحوم ملا عباس وقف گردید.

خاندان­ مرحوم­ آیت­ الله حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی، نسلا بعد نسل همه ازاعلام روحانی و شخصیت های بزرگوار و مورد تحریم مردم مازندران، بسطام و شاهرود و نواحی آن بودند، که مرحوم حاج شیخ­ آقا­بزرگ­ در­یادداشتهای­ خود­تا هفت پشت از پدران و اجدادخود را که همه از روحانیون  بزرگوارو از مجتهدین والامقام بودند، نام می‌برد.

تحصیلات و اساتید

آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی در سنین کودکی پدر را ازدست داد و مادر بافضلیتش تربیت جسمی و روحی او را برعهده گرفت. وی پس از فراگیری قران مجید وخواندن و نوشتن، برای تحصیل­ دروس­ حوزوی­ راهی شاهرود شد و در مدرسه علمیه دینیه «بازار» معروف به «مدرسه اسماعیلیه» بخشی ازمقدمات وسطوح را فراگرفت وهمزمان برای امرار معاش، روزهای تعطیل به کار و کسب مشغول گردید.

ایشان درسال1328قمری برای تکمیل تحصیلات حوزوی، عازم مشهد مقدس گردید و در مدرسه نواب مستقر شد و تا سال1340قمری باکوششی طاقت فرسا، مدارج علمی را طی کرد.

اودر این دوران دوازده ساله، علاوه بر حضور دردروس آیات عظام حاج‌آقاحسین قمی، حاج میرزا محمداقازاده و مرحوم اقابزرگ حکیم، خود به تدریس سطوح عالیه پرداخت؛ به طوری که بسیاری از فضلا و نخبگان مانند مرحوم حاج شیخ حسینعلی راشد از درس وی بهره مند شدند.

هجرت به نجف اشرف

حاج شیخ اقابزرگ اشرفی پس ازدواج با بانویی عابده و صالحه از بیت علم و تقوی در شاهرود، در سال1340قمری برای استفاده ازمحضر اساتید علم و فقاهت، راهی نجف اشرف شد و  به مدت دوازده سال در دروس خارج فقه و اصول آیات عظام آقا ضیاالدین عراقی، میرزای نائینی و حاج سید ابوالحسن اصفهانی شرکت کرد و تقریرات دروس اساتید خود را نوشت؛ به‌طوری‌که حتی یک درس در طول این دوازده سال ازایشان فوت نشد.  وی در این مدت به تدریس سطوح عالیه مخصوصاً مکاسب و کفایه الاصول مشغول شد و شاگردان بسیاری در حوزه نجف تربیت کرد.

بازگشت به ایران

حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی در اثر بیماری و به امراساتیدش ناگزیر در سال ۱۳۵۳قمری عازم ایران شد و موقتا در شهر مشهدمقدس سکنی گزید. در این مدت، سیل مشتاقان علم به جانب ایشان روانه شد و به امر آیت الله العظمی قمی وآیت الله حاج میرزا محمد آقازاده،شروع به تدریس نمود و در مدت کوتاه جمعیت زیادی در درس ایشان حاضر شدند.

پس از مدتی با تقاضای علماوفضلای مشهد و اصرار زیاد واعظ شهیر مرحوم حاج شیخ غلامرضا یزدی طبسی و نوشتن نامه ها به مرجع عالیقدر زمان، مرحوم آیت الله العظمی حاج سید ابوالحسن اصفهانی بنا شد ایشان در مشهد مقدس بماند.

اما مدتی بعد، پس از فاجعه به توپ بستن مسجد گوهرشاد، ایشان که در این جریان حضور فعالی داشت، به همراه جمعی از علمای مشهد دستگیر و در تهران زندانی شدند  و سرانجام پس از چند ماه توقف در تهران هر یک از علمای مشهد به زادگاه خود یا شهری دیگر تبعید شد‌ند.

مرحوم آیت الله اشرفی نیز به شاهرود تبعید شد و با ورود ایشان به شاهرود، کم کم عظمت علمی آقا بزرگ موجب استقبال علما و مردم متدین شاهرود شد و ایشان شوهرت بسزایی در شهر شاهرود و بسطام و اطراف آن پیدا کرد.

وی با سرنگونی رضا شاه و باز شدن مدارس علوم دینی، سرپرستی حوزه علمیه شاهرود را به عهده گرفت و طلاب از هر سمت به طرف شاهرود روانه شدند و در مدت کوتاهی مدرسه علمیه بازار شاهرود، رونق بسیاری گرفت و نماز جماعت ایشان، با اینکه در محله قدیمی و کوچک شهر بود، پر جمعیت ترین نماز شهر گردید.

او در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز نقش تاثیرگذاری ایفا نمود و همواره نسبت به رفع مشکلات مردم اهتمام و توجه داشت. همه امور شخصی اش،حتی خرید دو عدد نان و یک بسته سبزی را خود انجام می داد واز هرگونه استخدام خادم یا امرکردن به این و آن، سخت متنفر بود. و اگر مردم می خواستند برخی از امور شخصی خود را تصدی کنند، مانع می شد و خود شخصا تمام آن‌ها را انجام می‌داد.

 آثارعلمی و شاگردان

حاج‌آقا بزرگ اشرفی در مورد اقامت در شاهرود، اهتمام زیادی به حضور در مدرسه و تدریس ابتدایی ترین دروس سطح تا  درس خارج فقه داشت و در راه رونق حوزه و تربیت طلاب ،زحمات فراوانی را متحمل شود.

حضرات ­آیات­ و حجج اسلام وحید خراسانی، محمدرضا بخارایی، شیخ محمدرضا ترابی،  عندلیب سبزواری، شیخ حسینعلی راشد، شیخ عبدالرحیم فیض گنابادی، سید مرتضی موسوی، محمد ابراهیم جناتی، شهید حاج سید کاظم موسوی، شیخ علی اکبر قنبریان، شیخ علی اکبرالهی، شیخ جعفر اشرفی  و فرزندان آن مرحوم، شیخ مصطفی و شیخ مرتضی اشرفی ازشاگردان ایشان در حوزه‌های علمیه مشهد و شاهرود می باشند.

آقابزرگ در پاسخ به تقاضای مرحوم آیت الله حاج سید ابوالحسن اصفهانی، آیت الله بروجردی و نیز اعلام و بزرگان مشهد مقدس مبنی بر مهاجرت از شاهرود به یکی از اعتاب مقدسه نجف اشرف، قم و مشهد جهت زعامت و تدریس، گفته بود: «من یک عمر، ازکد یمین و عرق جبین زندگی خود را سپری کردم. دیگر نمی‌خواهم در اواخر عمر از وجوهات بیت المال ارتزاق کنم، یا تصدی مقام مرجعیت را با- مسئولیت سنگین آن در پیشگاه خداوند متعال- بنمایم». 

از این عالم ربانی آثار و تألیفات  بسیاری در فقه و اصول باقی مانده است که با کوشش دو فرزند روحانی ایشان برخی از آن‌ها تحت عنوان «الروایع الفقیه» به زیور طبع آراسته‌شده است.

ارتحال

حاج‌آقا بزرگ اشرفی سرانجام پس از عمری تلاش در راه خدمت به مردم و تعظیم شعائر مذهبی و تعلیم عامه مردم با ایراد سخنرانی ها و خدمات اجتماعی مختلف سرانجام در سحرگاه اول شوال سال ۱۳۹۴ قمری دچار حمله قلبی شد و در اوایل شب جمعه دوم ماه شوال ۱۳۹۴ قمری برابر با مهر ماه سال ۱۳۵۳ شمسی در منزل شخصی خود، دار فانی را وداع گفت.

با ارتحال ایشان، شهر شاهرود یکپارچه تعطیل شد و صورت عزای عمومی به خود گرفت، و پیکر وی پس از یک تشییع جنازه باشکوه و تاریخی در مسجد زینبیه شاهرود به خاک سپرده شد.

مجالس ختم مرحوم حاج‌آقا بزرگ اشرفی تا چهلم وفاتش ادامه داش تو علاقه‌مندان از شهرهای مختلف ایران برای شرکت در مجالس ختم ایشان، حضور به هم رسانده و از طرف مراجع اعظام تقلید نجف اشرف، قم و مشهد علاوه بر تلگراف تسلیت و اقامه مجالس ترحیم، نمایندگانی به شاهرود اعزام شدند.

از این فقیه عالیقدر فرزند ذکور به نام‌های حاج مجتبی اشرفی (فاضل و پرکار) و حضرات آیات حاج شیخ مصطفی اشرفی (مدرسه عالی دروس خارج در حوزه علمیه مشهد) و حاج شیخ مرتضی اشرفی (مدرس و سرپرست فعلی حوزه علمیه شاهرود) و چهار  دختر باقی مانده است.

http://www.shora-kh.com/pim/personel/366

 

مرحوم آیت الله میرزا محمدمهدی نوغانی ، از همروزگاران مرحوم فقیه سبزواری

 

بسم الله الرحمن الرحیم

 

به یاد مرحوم آیت الله میرزا محمدمهدی نوغانی

 

دکتر کامیار صداقت ثمرحسینی

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

 

 

  این نوشتار مطلبی  برگرفته از کتاب نویسنده در زمینه حوزه علمیه مشهد است که ان شاء الله در آینده  منتشر خواهد شد

    خانواده‌های روحانی شهیری در مشهد مقدس بوده‌اند که هر یک در اعتلای حوزه علمیه مشهد نقشی اساسی داشته‌اند؛ از زمره این خانواده‌ها می‌توان به خانواده فقیه سبزواری، مهدوی دامغانی، علم الهدی، نوغانی و .... اشاره کرد. 

    یکی از خانواده‌های اصیل روحانی در حوزه علمیه مشهد خاندان نوغانی است که از علمای آن می‌توان به آیت‌الله میرزا علی‌اکبر نوغانی (1300 – 1329 ه.ش) و فرزندش آیت‌الله میرزا محمدمهدی نوغانی (1305 – 1371 ه.ش) اشاره کرد. 

آیت‌الله میرزاعلی اکبر نوغانی (ره) از بزرگان علمای زمان خود و رییس مدرسه نواب بود و با مرحوم حضرت امام خمینی ^(ره) دوستی و صمیمیت داشت. میرزا علی‌اکبر نوغانی از شاگردان آیات عظام آخوند خراسانی، میرزا محمدتقی شیرازی و شریعت اصفهانی و سید محمدکاظم یزدی بود که از او علاوه بر رساله‌هایی در عقاید و اصول دین (با عناوین دو رساله و سه رساله)، اشعاری در مدح و مرثیه معصومین^{(علیهم‌السلام)} منتشرشده است. او توجه ویژه‌ای به عزاداری سرور و سالار شهیدان داشت و می‌کوشید تا در مجالس حسینی از بیان اشعار سست و یا روایات بی‌اساس دوری شود. خود او نیز اشعاری سوزناک درباره شهدای کربلا سروده است که معروف و مشهورند. در برخی از منابع آمده است که آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی از کتاب سه رساله که در رد یهود و نصارا و فرق ضاله‌ای همچون بهائیت و فرقه (فرق مخترعه سیاسی) نوشته‌شده است، تمجید کرده است.

آیت‌الله میرزا محمدمهدی نوغانی (ره) در ادبیات شاگرد مرحوم ادیب نیشابوری و از شاگردان برجسته آیات عظام مدرس یزدی، مجتبی قزوینی، میرزا مهدی اصفهانی، محمدهادی میلانی و پدرش میرزا علی‌اکبر نوغانی بود.

آیت‌الله نوغانی یکی از روحانیون انقلابی مشهد در جریان مبارزه علیه نظام پهلوی بود و در تظاهرات مردم مشهد همچون تظاهرات 17 شهریور و بعدها در امور بسیج جبهه حضوری فعال داشت. به امور  خیریه توجه داشت و موسسه خیریه‌ حضرت ولی‌عصر ^(عج) را تأسیس کرده بود.

به یاد دارم گویا سال ۱۳۷۰ ه.ش بود که عید فطر در حدود ساعت 8 یا 9 صبح اعلام شد. آن زمان در اتوبوس بودم که خبر را از رادیو شنیدیم. مردم با شنیدن آن صلوات می‌فرستادند. قرار شد نماز عید فطر در مساجد شهر خوانده شود. به مسجد فاضل رفتم. روحانی وارسته‌ای خطبه عید را با بغضی خاص به عربی می‌خواند و گاه می‌گریست و با گریه او مردم نیز می‌گریستند، فضایی بسیار روحانی بود او همان مرحوم آیت‌الله میرزا محمدمهدی نوغانی بود که سالها قبل به اشاره مرحوم آیت الله میلانی امامت جماعت آن مسجد را به عهده گرفته بود.

در ایام عزای حضرت سیدالشهدا و یاران باوفایش در صحرای کربلا در منزلش در خیابان شیرازی (مقابل باغ نادری) کوچه شهیدان علاقبند حسینی (روبه روی مدرسه آیت‌الله خویی) مجلس عزایی باشکوه برگزار می‌شد. حیاط بیت ایشان بسیار بزرگ و ساختمان‏های قدیمی در انتها و کنارش دارد که در گذشته نیز برای سالیانی میزبان مهمانی عالیمقامی همچون آیت‌الله میلانی در مشهد بوده و خاطره ها از حضور علمای بزرگ در خود دارد. خانه‏ای که همچنان هرساله بنا بر سنتی دیرین، مراسم دهه اول محرم و آخر ماه صفر و ماه رمضان در آن برگزار می‏شود. در آن زمان ابتدا برخی از حضرات روحانی همچون حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج شیخ گرایلی به ایراد سخنرانی و مرثیه‌سرایی می‌پرداختند و سپس خود آیت‌الله نوغانی بالای منبر می‌رفت و مقتل خوانی می‌کرد؛ روز عاشورا که غوغا بود؛ مخصوصاً آن زمان که آیت‌الله نوغانی در ظهر عاشورا عمامه خود را از سر برمی‌داشت، جمعیت منفجر می‌شد، او می‌گریست و جمعیت یکسره همراه او می‌گریستند؛ صدای گریه بود که از زمین و زمان برمی‌خاست. دیگر نیازی به گفتن هیچ حرفی نبود، همه‌جا «یا حسین» بود. او در مقتل خوانی سبک خاص خود را داشت و بعدها دانستم آیت‌الله میرزا علی‌اکبر نوغانی پدر بزرگوار ایشان نیز در این زمینه صاحب سبک بود و پسر سنت پدر را تداوم می‌داد.

آیت‌الله میرزا محمدمهدی نوغانی فقیه و مفسری بزرگ بود. دوره تفسیری بر قرآن نگاشته است که گویا همچنان منتشرنشده است. او هر هفته درس تفسیری در مسجد فاضل که در آن جماعت برگزار می‌کرد و گمان می‌کنم دوره دوم تفسیر قرآن بود که در سوره انبیاء باقی ماند و من در پاره‌ای از جلسات آن شرکت کرده بودم.

یکی از روزهای غم‌انگیز سال 1371 ه.ش، روز وفات آن مرحوم بود. حدود ساعت نه و نیم شب (15 آبان 1371 ه.ش) بود که من و جناب آقای صاحبی، از طلاب مدرسه علمیه حضرت مهدی ^(عج)، مشغول بحث بودیم که خبر آوردند آیت‌الله نوغانی مرحوم شده است؛ آن شب کسی در مدرسه نبود، با دوچرخه آقای صاحبی به درب منزل حضرت حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای امامی مدیر مدرسه رفتیم و خبر ارتحال ایشان را دادیم. ایشان بسیار متأثر شدند. مراسم تشیع پیکر آن مرحوم در تاریخ 16 / 8 / 1371 ه.ش بود. اول صبح آنجا بودم. تابوت در محوطه خانه ایشان بود. حضرات آیات فلسفی و مروارید و سید عزالدین زنجانی در کنار هم در مقابل تابوت ایستاده بودند. نگاه اندوهناک میرزاعلی آقای فلسفی به تابوت ایشان را هیچ‌گاه از یاد نمی‌برم.

فرزند مرحوم آیت‌الله نوغانی در آن زمان طلبه‌ای فاضل بود ولی هنوز ملبس به لباس نبود. پس از مراسم تشیع و خاک‌سپاری پیکر ایشان در حرم مطهر حضرت امام رضا ^(ع) حضرت آیت‌الله فلسفی فرمودند در این خانواده شریف باید سنت روحانیت تداوم یابد و ازاین‌رو پس از پایان خاک‌سپاری در حرم مطهر رضوی، عمامه را بر سر فرزندشان بستند و فرزند ایشان ملبس به لباس روحانیت شد.

بزرگان دینی ما توجه ویژه‌ای به حفظ سنت‌های اصیل روحانیت و پاسداشت لباس شریف آن داشتند و ما در مراسم تشیع و خاک‌سپاری آن عالم ربانی شاهد تداوم یک سنت حسنه بودیم. این موضوع درک والای علمایی همچون آیات عظام فلسفی و مروارید را نسبت به حفظ سنت‌های روحانیت نشان می‌دهد. چنانکه در جایی دیگر در باب اهمیت لباس روحانیت نظرات مراجع عظام تقلید را آورده‌ام ازجمله نظر حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی که معتقدند سیره سلف حوزه‌های مبارکه علمیه از ابتدا تاکنون این بوده است که مؤمنین روحانی را با این لباس مقدس می‌شناخته و محل مراجعه آن‌ها بوده‌اند و عزیزانی که به این لباس مقدس ملبس شده‌اند باید همیشه به آن مزین باشند که حضور آن‌ها با این لباس در جامعه، تبلیغ دین و مکتب است. 

 رحمت و رضوان خداوند تبارک و تعالی بر او باد

 اللهم صل علی محمد و آل محمد

http://kamyarsedaghat.blogfa.com/post/678

 

آیت الله میرزا مهدی اصفهانی ، از علمای همروزگار با مرحوم فقیه سبزواری

 

آیت الله میرزا مهدی اصفهانی ،

از علمای همروزگار با مرحوم فقیه سبزواری

 

مکتب معارف خراسان بررسی تاریخی حیات علمی آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی

اندیشه‌ها نیز به مانند دیگر متعلقات بشری، پیوسته با تغییر و تحول روبه‌روست. همین مسأله در طی زمان به پیدایش جریاناتی در دل مشرب‌های فکری منجر می‌شود که از جهاتی متمایز از آن‌ها می‌باشد. تفکرات دینی نیز از این امر مستثنا نیست. با نفوذ تصوف در اندیشه‌های شیعی، در قرون اخیر، تغییراتی در این حوزه روی داد و به دسته‌بندی‌هایی در مشارب فکری انجامید. هدف نوشتار پیش‌رو معرفی یکی از این مشارب فکری است که از آن با عنوان مکتب معارف خراسان یاد شده است.
یکی از مکاتب فکری معاصر که به حق تأثیر بسزایی بر اندیشة شیعیِ ایرانِ معاصر گذاشته است مکتب مرحوم میرزا محمد مهدی غروی اصفهانی (۱۳۰۳ـ۱۳۶۵٫ق) می‌باشد.[۱] این نظام را می‌توان تحت نام «مکتب تفکیک»[۲] در آثار استاد محمدرضا حکیمی یافت؛ اگرچه در این تسمیه این وجه نیز مطرح می‌باشد که ای بسا اول بار آن را دکتر توکل مطرح کرده باشند.[۳] به نظر می‌رسد این نام‌گذاری چندان مناسب این مکتب نباشد و بهتر است آن‌ را مکتب معارف خراسان خواند. ضرورت این تغییر نام مجالی فراخ‌تر می‌طلبد، اما در این نوشتار به دو علت عمدۀ این ضرورت اشاره می¬شود.
۱ــ نام‌گذاری مکتب تفکیک از جانب آقای محمدرضا حکیمی به دلیل تقریر خاصی است که وی از این مکتب فکری داشته‌ است. البته ای بسا استراتژی طرح مباحثی این‌چنینی برای نخستین بار در سطح جامعه از نظر ایشان ضرورت این نحوۀ تقریر از مباحث را بنیان نهاده باشد. در هر دو صورت به نظر می‌آید تقریر موجود از این مکتب فکری در آثار این استاد فرزانه تمام زوایای آن را پوشش نداده است. اما با اوج‌گیری امواج نقد و بررسی آرای این مکتب به نظر می‌رسد منتقدان، با در نظر گرفتن مبانی یک تقریر خاص، چوب حراج به تمام آرا و تقریرات مختلف زده باشند و بسیاری از آرا را، که از دقت دیگری بهره‌مندند، نیز به همان شیوه فهم کرده باشند. بدین سبب برای دسترسی بهتر اهل علم به مبانی و حقایق این نظام فکری، به نظر می‌رسد دیگر امروز ضرورت بیان سایر تقریرات و طرح پایه‌ای‌تر بسیاری از مبانی فرا رسیده باشد. در این صورت این تغییر نام از خلط مبانی و مباحث بهتر جلوگیری خواهد کرد.
۲ــ تلاش اصلی مرحوم میرزای اصفهانی در تمام سال‌های حضور در مشهد مقدس رضوی بر تبیین معارف قرآن یا معارف الاهیه بر پایة فرمایشات قرآن کریم و آل رسول‌الله(ص) بوده و هرگز مقصود اصلی و اولیۀ ایشان تفکیک معارف وحیانی از دانش‌های بشری همچون فلسفه و عرفان نبوده؛ اگرچه این مقصود نیز در پرتو تبیین معارف الهیه از نظر ایشان نیز حاصل شده است و این مطلب به روشنی از عبارات ابتدایی ایشان در رسالۀ «ابواب الهدی» معلوم می¬گردد. وی این مسالۀ را به قدری جدی پیگیری کرده که نام یکی از آخرین نوشتارهای وی «معارف‌القرآن» است که در آن سعی کرده معارف و علوم قرآن را تبیین کند. بدین سان به نظر می‌رسد تعبیر مکتب معارف نامی باشد که به مَنهج مروّج آن و تلاش‌های وی نزدیک‌تر است و تسمیه‌ای است که به گوش دانش‌آموختگان آن آشناتر. این مسأله آنقدر مشهور است که در گزارشات مربوط به حوزۀ علمیۀ مشهد و دروس آن تصریح می¬شود که مرحوم میرزای اصفهانی درسی با نام «معارف» تشکیل داد.[۴]
به هر روی آنچه در طی سال‌های ترویج این مکتب جای خالی آن احساس می‌شود فقدان دو دسته از مطالب تاریخی است: نخست، تاریخچه‌ای کامل و دقیق از دوران زندگانی مرحوم میرزای اصفهانی؛ دوم، توجهی تاریخی به تقابل دو تفکر سلوکی و معرفتی در میان فقهای شیعه در طی چند قرن اخیر، که در حقیقت خاستگاه اصلی حرکت مرحوم میرزای اصفهانی است. در توضیح این مطلب باید گفت که نفوذ عرفان و تصوف در شیعه در چند سدة اخیر به شکلی جدید، باعث شد تغییری مهم در تاریخ اعتقادی شیعه پدید آید. بدین سان دو نوع تفکر اصلیِ سلوکی و معرفتی پدیدار گشتند که دو شخصیت اصلی آن‌ها را مرحوم ملا¬¬حسینقلی همدانی درجزینی (۱۲۳۹ــ۱۳۱۱٫ق) و مرحوم ملافتحعلی سلطان‌آبادی اراکی (عراقی) ( ــ ۱۳۱۸٫ق) می‌توان دانست. اما به نظر می‌رسد که ضعف در تاریخ‌نگاری در میان شیعیان در اینجا نیز تأثیرات خود را بر جای گذاشته و اهل نظر را با مشکلاتی روبه‌رو ساخته است. با این حال آنچه مسلّم می‌باشد تأثیر بسزا و بسیار جدّیِ این دو تفکر سلوکی ــ معرفتی بر جهت‌گیری‌های اعتقادی و حتّی سیاسی و اجتماعی پس از خود است. این دو مشرب، خود البتّه زائیدۀ جریانات عقیدتیِ پیش از خودند که در این دوران به شکل و صورتی دیگر ظهور و بروز یافته¬اند و بدون تعمّق در آن‌ها مسأله به‌درستی آشکار نخواهد گردید. حال با توجّه به این نکته، تحلیل و بررسی مکتب میرزا مهدی اصفهانی در بستر تاریخی خود سبب روشنایی بسیاری مسائل عقیدتی و تاریخ اندیشه می¬گردد که متأسفانه در جوامع علمی ما کمتر بدان توجّه شده است.
چند تذکر در مورد شیوه و موانع تحقیق
۱ــ بر هر اهل نظری ضعف‌های تاریخ‌نگاری شیعه واضح و مبرهن است. نبود نقل‌های دقیق و مستند در تمام زمینه¬ها، اختلاط نقل‌ها با نظریات شخصی، تأثیر فضاهای سیاسی، اجتماعی، و فکری مختلف در ترویج بعضی از تفکرات یا ممانعت از انتقال دسته‌ای از اقوال و بی‌توجهی به اندیشه در تاریخ اندیشه از جمله این ضعف‌هاست. روشن است که به دست آوردن تصویری از حقیقت در این شرایط بسیار دشوار خواهد بود.
۲ــ بررسی تاریخ نفوذ اندیشه‌های عرفانی ــ فلسفی یا گرایش‌های عرفانی ــ تصوفی در میان فقهای شیعه دچار مشکلی مضاعف است. طرد و تکفیر فقهای شیعه، از یک‌سو، و هجمه‌های عوامانه، از سوی دیگر، سبب می‌گردید که عدۀ بسیاری، از ابراز تمایلات یا اندیشه‌های خود ممانعت ورزند یا در شرایط اختفای شدید آن‌ها را مطرح سازند. روشن است که در چنین وضعی برای کشف حقایق گریزی جز چنگ زدن به شواهد یا ردیابی حقایق از ظرایف ــ آن هم از پی تحقیقی گسترده ــ نمی‌باشد. درست اینجاست که توجه به اندیشه در شناسایی تاریخ اندیشه جایگاه رفیع خود را به اهل نظر می‌نمایاند و سختی کار هویدا می¬گردد.
۳ــ در این تحقیق نیز، همچون هر تحقیقِ تاریخِ تحلیلیِ دیگر، مباحث مبتنی است بر چند اصل: یکم، توجه به نقل‌های مکتوب، چه نقل‌های دسته اول و چه منابع دسته دوم و…؛ دوم، توجه به نقل‌های نانوشته و استفاده از مصاحبه‌های شفاهی با توجه به آنکه هنوز برای شناسایی تاریخ اندیشۀ معاصر می‌توان از عده‌ای از اهل نظر، که در قید حیات‌اند، بهره جست؛ سوم، پیش‌فرض‌ها و اصولی که از مبانی نظری اندیشة هر فرد و طایفه‌ای می‌توان استنباط کرد و در فهم مبهمات تاریخی یاری خواهند کرد؛ چهارم، طرح بعضی از پیشنهادات و نظریات در تبیین تاریخ که می‌تواند شرایط دستیابی اهل نظر به وقایع تاریخی و فهم آن‌ها را مناسب‌تر سازد و با بررسی و نقد و بسط آن‌ها راه تعامل سازنده را فراهم آورد.
حال با توجّه به این موانع و مشکلات فراوان دیگری که در مسیر این‌گونه تحقیقات وجود دارد، این نوشتار درصدد است تا فتح بابی در این مسیر باشد و با بررسی تاریخیِ حیاتِ علمیِ مرحوم میرزای اصفهانی باب این‌گونه تحقیقات را بگشاید.
میرزای اصفهانی از اصفهان تا نجف
میرزا محمد مهدی ابن میرزا اسماعیل اصفهانی غروی از علمای مشهور قرن چهاردهم قمری در مشهد مقدس رضوی است که در سال ۱۳۰۳٫ق در اصفهان متولد شد.[۵] پدرش، که از صلحا و اخیار ملاک اصفهان بود، امر تربیت و تحصیل او را در اوان کودکی در اصفهان بر عهده گرفت. وی تحصیلات مقدماتی و اندکی از اصول و فقه را نزد استادان محلی آموخت. او پدر را در نُه‌سالگی از دست داد و سپس تحت سرپرستی عالم بنام اصفهان، مرحوم حاج رحیم ارباب اصفهانی، قرار ‌گرفت. وی در دوازده سالگی، یعنی در سال ۱۳۱۵٫ق، به سفارش وی به عتبات عالیات هجرت کرد و به نزد سید اسماعیل صدر رفت.[۶] آنچه در این میان عده بسیاری از آن غفلت کرده‌اند تصور این مطلب می‌باشد که وی در ابتدای هجرتش به نجف اشرف وارد گشته است، درحالی‌که وی به نزد سید اسماعیل صدر شرفیاب ‌گردید و ازآنجاکه مرحوم سید اسماعیل دو سال پس از وفات میرزای شیرازی به کربلا هجرت کرد و تا اواخر عمر آنجا ‌ماند،[۷] ناگزیر میرزای اصفهانی نیز ابتدا به کربلای معلی وارد شده است تا به خدمت سید اسماعیل صدر برسد؛ اگرچه مدت این توقف میرزای اصفهانی در کربلا نزد سید اسماعیل صدر روشن نمی‌باشد.
به هر صورت او در کربلا از محضر سید اسماعیل صدر بن محمد بن صدرالدین ــ که در سال ۱۲۵۸٫ق در اصفهان تولد یافته است ــ بهره ‌گرفت. سید صدر در چهارده‌ سالگی، پس از فوت برادر بزرگ‌ترش، سید محمدعلی، برای تحصیل به نزد شیخ محمدباقر بن شیخ محمدتقی اصفهانی رفت. سپس در حوالی سال ۱۲۸۱٫ق به عزم حضور در درس شیخ انصاری راهی نجف ‌شد و پس از مواجهه با فوت شیخ، در درس میرزای شیرازی، شیخ راضی بن شیخ محمد نجفی و شیخ مهدی حفیدالشیخ جعفر کاشف الغطاء حاضر گردید.[۸] او به هنگام مهاجرت میرزای شیرازی به سامراء در کنار وی بود و در آن سال‌ها آنقدر به میرزا نزدیک ‌شد که به درخواست ایشان در کنار سیّد محمد اصفهانی حسینی (م. ۱۳۱۸٫ق ــ نجف) و میرزا محمدتقی شیرازی (م. ۱۳۳۸٫ق ــ کربلا) به رتق و فتق امور وی مشغول شد.[۹] در سال ۱۳۱۲٫ق میرزای شیرازی وفات یافت. وی به رغم درخواست فراوان، از مرجعیت امتناع می‌ورزید. او، که در این سال‌ها از خاصّان ملّافتحعلی سلطان‌آبادی بود، در سال ۱۳۱۴٫ق همراه وی و نیز میرزا حسین نوری، سید حسن صدر، سید ابراهیم خراسانی و جمعی از شاگردانش همچون شیخ حسن کربلایی، میرزا حسین نائینی و سید علی بستانی، سامرا را به قصد کربلا ترک ‌کرد. سید صدر تا سال ۱۳۳۴٫ق در کربلا ماند و سپس در آن سال به کاظمین هجرت ‌کرد و در همانجا نیز به دلیل ضعف و بیماری دار فانی را وداع گفت.[۱۰]
روشن است که میرزای اصفهانی در شرایطی که در کربلا به خدمت سید اسماعیل صدر ‌رسید به حلقة آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی نیز وارد شد. وی، در مدت حضورش در محضر سید اسماعیل صدر، به غیر از تحصیل علوم رایج به طی مقامات تربیت نفس نیز مشغول بود. تا آنجا که نقل شده است وی به مقام تجرید و خلع بدن دست ‌یافت.
در هر صورت او کربلا را به قصد نجف ترک کرد. به نظر نگارنده بعید نیست که این زمان پس از سال‌های ۱۳۱۸٫ق، یعنی پس از وفات ملافتحعلی سلطان‌آبادی،[۱۱] بوده باشد. او، در آغاز حضورش در نجف اشرف، در درس آخوند خراسانی در فقه و اصول حاضر گشت و با سیّد احمد کربلایی، شیخ محمد بهاری، سپس سیّدعلی قاضی و سیّدجمال‌الدّین گلپایگانی انس گرفت.[۱۲] وی، در مدت کوتاه حضورش در کنار سید احمد کربلایی، به اخذ مقام مرشدیت و راهبری مستعدّین موفق گشت.[۱۳]روشن است که دلیل نیل سریع او به چنین مقامی، سابقة وی در تحصیل کمالات نفسانی در محضر سید اسماعیل صدر بوده است.
از دست‌خطی که از وی به جای مانده است مشخص می‌گردد که وی، در اوایل حضورش در نجف اشرف، خود را به دو مشکل دچار می‌دید: «این حقیر فقیر در اوان تشرف به نجف اشرف با کمال تنفر از مذاق تصوف و برائت از این طریقۀ ضالۀ مشهوره در مقام تحصیل کمالات بالاخره دو مطلب به جهت احقر مشکل شده: یکی راجع به معرفت گمانی و توهمی شد و به جهت حل او رجوع به کتب عرفا می‌کردم بالاخره رجوع به کتب فلاسفۀ قدیم کردم. و دیگری آنکه متحیّر بودم با آنکه حضرت احدیّت ولی عصر را ولی عالم مقرر فرموده و اوست به منزلۀ قطب و هادی کل، و واسطۀ تمام کمالات اوست، چرا طالبین معرفت خود را محتاج به مربی و رفیق دانند. لهذا در خلال این حال توسل به وجود اقدس اعلیحضرت ولی عصر ارواحنا فداه می‌کردم به طریقی که حضرت منان جل و اعلی مرا توفیق مرحمت می‌فرمود.»[۱۴]
بدین سبب او، در ابتدای حضورش در نجف اشرف و رفاقتش با مرحوم سید احمد کربلایی و شیخ محمد بهاری، که بخشی مهم از روابطشان را به طی مراحل نفسانی اختصاص داده بودند، با مشکلاتی مواجه شد و سپس با توسل به امام عصر(عج)، راه‌حل آن‌ها را در‌یافت. روشن نیست که آیا پس از این توسل است که او به محضر صاحب علم جمعی و به دلالت امام عصر عجل‌الله فرجه در عالم مکاشفه و انخلاع حاضر می‌شود یا در زمان دیگری است. درهرصورت او در میان سال‌های حضور در نجف اشرف به محضر کسی رسید که خود به رمز، نام او را صاحب علم جمعی ‌گذاشته است. البتّه شایان ذکر است که ایشان چندان از ایشان یاد نمی¬کردند و هرگز نام او را نیز بر زبان نیاوردند و البتّه هیچ‌گاه شیوۀ تعلیم و تربیت و تحصیل علم را نیز تجرید ندانستند و کلام خود را به پشتوانۀ چنین ارتباطاتی بیان نکرده¬اند. این مطلب به روشنی از مطالبی که در ابواب پایانی رسالۀ «ابواب‌الهدی» مطرح کرده‌اند معلوم می-گردد.[۱۵] ایشان نیز تحصیل علم را متوقف بر تذکر به کتاب و عترت و بر پایۀ مبانی‌ای می¬دانند که طرح آن محتاج مجالی دیگر است. از سوی دیگر نباید از خاطر دور داشت که اگرچه صاحب علم جمعی تأثیر بسزائی در شکل‌گیری تفکرات و اندیشه¬های وی داشته است، بنابر آنچه شاگردان وی نقل می¬کنند چنین نبوده است که وی در تمام جهات از او متأثر بوده و همسویی داشته باشد.[۱۶]
سپس در اوان جار و جنجال مشروطه[۱۷] (یعنی در حوالی سال ۲۳ــ۱۳۲۲٫ق؛ البته این نقل به نظر چندان دقیق نمی¬آید و سال‌های حضور میرزای اصفهانی در محضر میرزای نائینی می¬بایست به حوالی سال ۱۳۲۵ باز گردد که اندکی بعد توضیح بیشتری ارائه خواهد شد)، به درس میرزای نائینی (۱۲۷۳ــ۱۳۵۵٫ق)[۱۸] ‌رفت و پس از او افرادی چون سیّد جمال‌الدّین گلپایگانی و سیّد محمود شاهرودی در آن درس حضور پیدا ¬کردند و مرحوم نائینی مبانی شیخ انصاری را، که از میرزای شیرازی فرا گرفته است، به ایشان تعلیم ¬داد.[۱۹] البته میرزای نائینی در آن زمان به سبب تلاش‌های فوق‌العاده¬ای که در دوران حوزۀ سامرا و حضورش در حوزۀ کربلا کرده به فقیهی آشنا به مبانی شیخ انصاری مبدل گردیده بود. وی از سویی، به سفارش میرزای شیرازی، رفاقت با سید محمد فشارکی پیدا کرد و این مبانی را با وی غور می‌نمود[۲۰] و همچنین با شیخ حسن کربلایی تمام آثار مکتوب شیخ انصاری را مطالعه و مباحثه می¬کرد.[۲۱] به نظر می‌رسد میرزای اصفهانی تا قبل از مهاجرتش از نجف به سوی مشهد مقدس رضوی (در حوالی سال ۴۰٫ق) در تمام ادوار درسی میرزای نائینی شرکت می¬کرد[۲۲] و بدین صورت یکی از معتمدان وی گردید؛ چراکه از سویی در حوزۀ درسی میرزای نائینی کمتر کسی یافت می¬شد که فقط در یک دورۀ درسی شرکت جسته باشد[۲۳] و اکثراً دو دورۀ درسی یا بیشتر (مثلاً آقا جمال گلپایگانی سی سال در تمام دروس وی شرکت جسته بود).[۲۴] این امر تا بدانجا بود که در سال ۱۳۳۸٫ق از وی اجازۀ اجتهاد یافت و آقا ضیاء عراقی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی و سید ابوالحسن اصفهانی نیز آن را در حاشیه تأیید کردند.[۲۵] بنابر نقلی از میرزای اصفهانی، او حضورش در درس میرزای نائینی را چنین ترسیم کرده است:
«قال مولانا الأستاذ: ”أفاض لی العلامه النائینی مهمات الفقه و الأصول و استفدت منه مده منفردا و أول من لحق بنا العلامه السید جمال الگلپایگانی ثم بعد مده لحق بنا واحد بعد واحد حتى صرنا سبعه أفراد من الأوتاد. و تم لنا دوره الفقه و الأصول فی سبع نفرات و کنا فی محضره الشریف إلى أربع عشره سنه.“ و حین بلغ إلى خمس و ثلاثین سنه سنه الشریف نال أعلى مراتب الاجتهاد و أجازه العلامه النائینی و غیره أحسن الإجازات و مما عبر به فی إجازته المفصله التی کتبها النائینی بخطه الشریف فی شوال ۱۳۳۸ هجری المزینه بخطوط جمع من الأعاظم المراجع الکرام و تکون عندی.“ قال: ”العالم العامل و التقی الفاضل العلم العلام و المهذب الهمام ذو القریحه القویمه و السلیقه المستقیمه و النظر الصائب و الفکر الثاقب عماد العلماء و صفوه الفقهاء الورع التقی و العدل الزکی جناب الآقا میرزا مهدی الأصفهانی أدام الله تعالى تأییده و بلغه الأمانی“ إلى أن قال : ”و حصل له قوه الاستنباط و بلغ رتبه الاجتهاد و جاز له العمل بما یستنبطه من الأحکام“ الخ.»[۲۶]
از جمله نکات بسیار حائز اهمیت نوع اجازه¬ای است که میرزای نائینی به وی اعطا ¬کرد که در زمرۀ اجازات اجتهاد مطلق بوده است که در واقع از جمله عالی¬ترین انواع اجاز¬ات وی محسوب می¬شد.[۲۷]
از جمله نکات مهم در این باره جایگاه علمی ایشان در مبانی اصولی، خاصه در مبانی میرزای نائینی، است. آیت‌الله وحید خراسانی،[۲۸] که محضر ایشان را درک کرده است، در مصاحبه¬ای[۲۹] اولاً کسانی را که مرحوم میرزای اصفهانی را بی‌سواد می‌دانستند تعبیر به جهال کرده و مدعی شده که ایشان حوزۀ مشهد را منقلب کرده است و فضلای مشهد محصول ایشان‌اند. این مطلب در سایر گزارشات از اوضاع حوزۀ مشهد نیز تأیید می¬شود. از سوی دیگر بهترین درس سطح را مرحوم شیخ هاشم قزوینی داشته است و بهترین دروس پس از رحلت میرزای اصفهانی را مرحومان میرزا جواد آقا تهرانی و میرزا حسنعلی مروارید برپا کرده که همگی از شاگردان مبرّز ایشان بوده¬اند.[۳۰] ثانیاً آیت‌الله وحید خراسانی می¬گوید که در گفت‌وگوی خود با مرحوم سید محمود شاهرودی و مرحوم سید جمال‌الدین گلپایگانی (آقا جمال گلپایگانی)، که از جمله شاگردان مبرز میرزای نائینی بوده، آن دو بزرگوار عرض ¬کرده که پس از حضور در درس اصول میرزای اصفهانی در مشهد، در نجف به نکتۀ تازه¬تری دربارۀ مبانی مرحوم نائینی دست نیافته¬اند، که این نشان از عمق علمی و تسلط ایشان بر آن مبانی است. ثالثاً مرحوم آقا جمال نیز فرموده¬ است که میرزای اصفهانی جزء شش یا هفت[۳۱] نفری بوده که مرحوم نائینی مبانی خود را دور نخست با ایشان پخته کرده است. در هر صورت تسلط کامل کم‌نظیر میرزای اصفهانی از مسلماتی است که آشنایان به حوزۀ مشهد گواه صدق بر آن می¬باشند.[۳۲]
جزئیات زندگی میرزای اصفهانی در نجف اشرف روشن نمی¬باشد.
سامرا و نجف
از دوران شیخ انصاری، در تاریخ فقهای شیعه با دو تفکر سلوکی ــ معرفتی روبه‌رو می‌شویم که مروّجان اصلی مبانی اعتقادی و مشرب‌های سلوکی در میان عوام و خواص شیعه بوده‌اند. منظور از تفکر سلوکی ــ معرفتی تفکری است که در کسب مقامات نفسی و تهذیب آن (سلوک) یا اعتقادات دینی و معارف نظری (معرفتی)، اصول و مبانی خاصّی دارد. در تاریخ تشیّع معاصر در میان آنان که بتوان ایشان را در زمرۀ فقهای شیعه دانست روش‌ها و تفکرات دیگری را نیز می‌توان مشاهده کرد، امّا به نظر، بخشی از این روش‌ها التقاط‌هایی از این دو تفکر اصلی باشند. به سخن دیگر از آن رو که همواره هر تفکری پیروان مختلفی دارد، ناگزیر انحرافات یا اقتباساتی از تفکرات دیگر یا تأثیرپذیری از حضور افرادی خاص در آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد. لذا این دو تفکر اصلی نیز از این قاعده مستثنا نیستند.
قبل از سخن در مورد این تفکرات اصلی لازم است به این موضوع اشاره شود که چرا آن‌ها مکتب سامرا و نجف خوانده می‌شوند. دلیل این مسأله، خاستگاه مکانی صاحبان اصلی دو تفکر است که یکی در نجف و دیگری در سامراء پدیدار گشتند.
مکتب سلوکی ــ معرفتی نجف، که به دلیل تبلیغ و ترویج، شناخته‌شده‌تر می‌باشد، با نام ملاحسینقلی همدانی درجزینی (۱۲۳۹ــ۱۳۱۱٫ق)[۳۳] شهرت یافته است. شایان ذکر است که تسمیۀ این تفکر با نام نجف، به معنای همسویی همۀ علمای نجف با آن یا تأیید آن به وسیلۀ ایشان نبوده و نیست.
عده‌ای از محققان، همچون منوچهر صدوقی سها در «تاریخ حکمای متأخر»[۳۴] یا سید عباس قائم‌مقامی در مقالۀ «حکیم بیدآبادی»،[۳۵] مدعی شده‌اند که اصل این تفکر به آقا محمد بیدآبادی (متوفی ۱۱۹۷٫ق)، عارف شهیر اصفهان، می‌رسد. سپس از شاگرد وی، سیدصدرالدین کاشف دزفولی، به شاگرد دزفولی، سید علی شوشتری (۱۲۲۲ـ۱۲۸۳٫ق)، و از او به ملاحسینقلی همدانی رسیده است. اما به نظر می‌رسد که هیچ ارتباط استاد و شاگردی میان سیّد علی شوشتری و سیّد صدرالدین کاشف دزفولی نتوان برقرار ساخت؛ چراکه نظریه‌پردازان نام‌برده دلیل اتصال سیّد علی به سیّد صدرالدین را نقل این حکایت دانسته‌اند که شیخ انصاری، به هنگام سفر از دزفول به عتبات، به محضر سید صدرالدین رسید و از وی درخواست دعا ‌کرد و او در پاسخ ‌گفت: مطمئن باشید که به وسیلۀ حاج سید علی شوشتری به فیض معنوی نایل خواهی شد که او از ماست.[۳۶] اما روشن است که این نقل دلیل بر تلمذ سید علی از محضر سید صدرالدین یا همسویی عقیدتی آنان نیست و ارجاع طلاب به عالمی از سوی عالمی دیگر امری رایج است . این مسأله زمانی محکم‌تر می‌شود که دانسته شود:
الف‌ــ در میان شاگردان و کسانی که از سید علی شوشتری بهره برده‌اند یا از او اجازه یافته‌اند به جز ملاحسینقلی همدانی، که اندکی بعد راجع به وی سخن خواهد رفت، کسی که گرایش به عرفان، فلسفه یا تصوف داشته باشد دیده نمی‌شود. بلکه بر عکس کسانی چون وفایی شوشتری، میرزا محمد بن عبدالوهاب بن داود همدانی کاظمینی، شیخ محمدتقی نجفی و… دیده می‌شوند که جملگی اهل مخالفت با عرفان، فلسفه و تصوف بوده‌اند. این در حالی است که شهرت اصلی سیدصدرالدین به عرفان وی است و از سید علی شوشتری هیچ شهرتی در عرفان نظری و… دیده نمی‌شود.
ب‌ــ از مسلمات تاریخی رفاقت و موانست فراوان سید علی شوشتری با شیخ انصاری است.[۳۷] از طرف دیگر هیچ دلیلی که دال بر گرایش فلسفی ــ عرفانی شیخ انصاری باشد وجود ندارد، بلکه شواهدی برخلاف آن نیز، از جمله ضاله دانستن کتب ایشان، به چشم می‌خورد. چگونه ممکن است دو تن که همچون یک روح در دو بدن می‌باشند (یعنی سیدعلی شوشتری و شیخ انصاری) در دو قطب مخالف عقیدتی باشند، درحالی‌که وصی شیخ انصاری و کسی که بر جنازۀ او نماز گزارده نیز سید علی شوشتری بوده است.[۳۸]
ج‌ــ در تاریخ هیچ‌گاه در زمرة استادان سیدعلی شوشتری از سید صدرالدین کاشف دزفولی نامی برده نشده است.
بدین سبب انتساب سید علی شوشتری به سید صدرالدین کاشف دزفولی مخدوش است. اما در مورد ارتباط میان سید علی شوشتری و ملاحسینقلی همدانی باید گفت که میان این دو نیز وحدت عقیدتی دیده نمی‌شود. ملاحسینقلی همدانی از عرفای مشهور محسوب می‌شود؛ به نحوی که از محضر او بزرگانی در عرفان شیعه از حیث نظری و عملی برخاسته‌اند. از آن جمله است شیخ محمد بهاری (۱۲۶۵ــ۱۳۲۵)،[۳۹] سید احمد کربلایی (متوفی ۱۳۲۲)،[۴۰] حاج محمدعلی نجف‌آبادی، میرزا جواد ملکی تبریزی و … . از سوی دیگر گرایش‌های فلسفی ــ عرفانی ملاحسینقلی را از تلمذ طولانی‌مدت او در سبزوار و از محضر حاج ملاهادی سبزواری می‌توان یافت.[۴۱] ذکر این نکته لازم است که در شرح احوالات حاج ملاهادی سبزواری نیز گرایش به فقراء و اهل تصوف نقل شده است.[۴۲] آن‌چنان‌که آورده‌اند: «گویند هرگاه که فقیری به سبزوار رسیدی، آن بزرگ با وی اجتماع و بل که خلوت فرمودی. بدانسان که روایت آقا رضا علی نعمت‌اللهی را … .»[۴۳] از طرفی نحوة حضور ملاحسینقلی به محضر سید علی، پس از تعقیب شیخ انصاری و حضور او در درس سید علی شوشتری بوده است.[۴۴] سید نیز که تمایل ملاحسینقلی را دید اجازۀ ورود او را به درس خود ‌داد. در نتیجه آنچه باید گفت این است که به نظر می‌رسد بهره‌مندی ملاحسینقلی از سید علی شوشتری را نمی‌توان انکار کرد، اما نمی‌توان مدعی شد که ملاحسینقلی و سید علی هر دو به یک شیوۀ تفکر عقیده داشته و مشرب عملی واحدی دارا بوده‌اند، بلکه صرفاً می¬توان گفت که ملاحسینقلی همدانی از مراتب تربیت اخلاقی سید علی شوشتری، که مشهور و متخلق بدان بوده، بهره برده است و احتمالاً با مبانی فلسفی و عرفانی که از حاج ملاهادی سبزواری آموخته توأم ساخته است؛ بالاخص دلایلی را که در مورد افتراق سیدعلی و سیدصدرالدین مطرح شد در اینجا نیز می‌توان طرح کرد.
اما شیوۀ تفکر دومی که در حقیقت در مقابل مشرب فوق مطرح است مکتب سامراء است. این مکتب با دو شخصیت استثنائی، یعنی مرحوم میرزای مجدّد شیرازی و مرحوم ملّا فتحعلی سلطان‌آبادی، شناخته می¬شود. میرزای شیرازی با هجرت خود به سامرّاء و بنیان‌گذاری فعالیت‌های جدیدی این حرکت را آغاز کرد و سپس فقیهانی دیگر آن را ترویج و بسط دادند. از جمله پدران معنوی این مشرب نیز می¬توان به آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی اشاره کرد. آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی عراقی (۴۰ــ۱۲۳۵ ــ ۱۳۱۸٫ق)[۴۵] از شاگردان اواخر دورۀ صاحب جواهر بود و پس از حضور در درس شیخ انصاری به درس میرزای شیرازی ‌رفت.[۴۶] وی آن‌قدر به میرزا نزدیک شد که به امر او به اقامۀ جماعت مبادرت می‌کرد و خود میرزا در صف جماعت وی حاضر می‌گردید. از میان استادان او می‌توان به سید محمد سلطان‌آبادی[۴۷] اشاره کرد که ملافتحعلی پس از توسلی به ساحت مقدس مهدوی به دلالت حضرتشان به سوی ایشان رهنمون ‌شدند. وی از جمله کسانی است که با مشی ملاحسینقلی مخالفت می‌کرد و در مشرب او نیز به‌طور کلی مخالفت با مشی ملاحسینقلی مشهود است. اصحاب سامرا[۴۸] از حیث مبانی فقاهتی، اعتقادی و سلوکی به میرزای شیرازی و شیخ انصاری و سیدعلی شوشتری شباهت بیشتری دارند تا اصحاب نجف و به تعبیری آنان را می‌توان دنباله‌روهای شیخ انصاری و سیدعلی شوشتری دانست. اصحاب سامرّاء عموماً سر ستیز با فلسفه، عرفان، و تصوف داشته‌اند؛ به‌طوری‌که وجود آثاری در رد آنان و مخالفت با ایشان در زمرۀ آثار این طایفه مشهود است.[۴۹] از سوی دیگر ایشان تعبد فراوانی به آیات و احادیث داشته‌اند.[۵۰] در حوزۀ درس میرزای شیرازی مجدداً اهتمام به مباحث عقاید و تفسیر و نهج‌البلاغه ترویج یافت. میرزای شیرازی خود در ابتدای رسالۀ عملیه‌اش مسائل اعتقادی را تشریح کرده است[۵۱] و از سایر علما نیز می¬خواهد که در عقاید رسائلی بنگارند.[۵۲] در دوران میرزای شیرازی نوشتن رسائل اعتقادی گسترش می¬یابد.[۵۳] شاید مهم‌ترین نکته‌ در مورد این طایفه غیر از توجه و تعبد فراوان به آیات و روایات ائمه(ع) و مخالفت با فلسفه، عرفان و تصوف توجه خاص ایشان به وجود مقدس امام عصر(عج) به نحوی متفاوت از اصحاب مکتب نجف می‌باشد؛[۵۴] به این معنا که توسل و توجه به امام زمان(عج) را بخش و مرحله‌ای مهم از مراحل سلوکی خود می‌دانستند و برخلاف اصحاب نجف، که ابتدا در پی مربی و رفیقی می‌رفتند تا مراحل سلوک را به دلالت وی طی کنند، ایشان هرگونه هدایت و راهیابی و طی مراحل نفسی را منوط به توجه و توسل به آن وجود مقدس می‌دانستند.[۵۵] (بر خوانندگان فرهیخته هرگز پوشیده نیست که این مطلب هرگز به معنای بی‌اعتقادی مشرب دیگر یا سایرین به امام عصر(عج) نیست، بلکه صرفاً به معنای توجه به شکلی متفاوت و اهمیتی متمایز از دیگران است.) به‌رغم‌آنکه آن‌ها صاحبان قدرت‌های نفسی و درجه‌های علمی و فقاهتی بلندی هستند، اصل همت خود را جلب توجهِ ایتامِ آل محمد(ع) به وجود اقدس صاحب‌الامر می‌دانند،[۵۶] دستور مراقبه را بر مبنای مراقبه با امام عصر(عج) برپا می‌کردند و محاسبۀ نفس را در مشهد او تعلیم می‌دادند.[۵۷] به نگارش آثاری در مورد آن حضرت همت می‌گماردند.[۵۸] رجوع به مربی و رفیق را با وجود هادی کل و امام زمان و بدون ارجاع حضرتشان به فقیهی از فقها در مسیر کسب کمالات نفسی امری ناصواب می‌شماردند.[۵۹] البته همین نوع نگاه ایشان به مسألۀ مهدویت موجب شد که مکتب سامراء در مسیر سیاسی و اجتماعی خود نیز مسیری متفاوت بپیماید. موضع‌گیری‌های میرزای شیرزای در مسألۀ تنباکو و پیمان رژی یا اساساً گرایش ایشان به تغییر مکان حوزۀ درسی خود از نجف به سامراء و پایه‌گذاری جشن‌های نیمۀ شعبان به سفارش ایشان در تهران و نوع نگاه شیخ فضل‌الله نوری به داستان مشروطیت و نوع نگرانی‌های ایشان، که اساساً موضوع دشمنی خود با مشروطه و دشمنان خود در آن واقعه را متفاوت از دیگران می¬دیدند، می¬تواند این مسأله را بهتر روشن کند. در حقیقت باید گفت که مکتب سامرّاء جریانی بود که با هجرت میرزای شیرازی به سامرّاء آغاز شد و با تلاش گروهی از شاگردانش در ابعاد مختلف امتداد یافت. مهم‌ترین خصیصۀ آن توجه و تأملی دوباره و با نگره¬ای فقاهتی به اصلی‌ترین رکن اندیشۀ شیعه، یعنی باورداشت امامت و مهدویت، بود. در این جریان، اصحاب سامرّاء همت خود را در ترویج اندیشۀ امام حی قرار دادند و تلاش کردند همۀ عرصه‌های فکری و اجتماعی را بر این مبنا ترسیم و تشریح کنند. میرزای شیرازی و شیخ فضل‌الله نوری جلوداری سیاسی آن را بر عهده داشتند و توجه به امام حی غائب را از نو در اندیشۀ سیاسی ترویج کردند. حامد الگار، در اثری، سندی از مأموران انگلیسی ذکر می‌کند و می¬نویسد: اگر ملایان در پی اثبات قدرت خودشان و روی کار آوردن یک حکومت متعصب ضد اروپایی توفیق یابند، باید همۀ امید خود را برای اصلاح ایران از رهگذر اقدام مهم بازرگانی از دست بدهیم. در همین گزارش اظهار شگفتی می¬شود که آیا هیجان تنباکو صرف نظر از اثبات قدرت روحانیان در عین حال تجلی عقیده‌ای عمومی نبود که تا آن زمان در ایران ناشناخته بود؟[۶۰] این عقیدۀ عمومی ناشناخته همان عقیده¬ای است که میرزای شیرازی و جریان مکتب سامراء به احیای آن همت می‌گمارند و یک مامور انگلیسیِ دیگر این بار در بحبوحۀ مشروطه آن را یادآور شده است: وطن‌پرستی از نوع خاص ایرانی همواره خصلت پیروان مذهب شیعه بوده است. شاه فعلی مقام مذهب ندارد و به عقیدۀ رهبران مذهبی دارای حق اساسی برای وفاداری ایرانیان نمی‌¬باشد. چه آن‌ها معتقدند فرمانروای حقیقی آن‌ها پادشاه زنده نیست، بلکه امام دوازدهم صاحب‌الزمان(عج) است که گرچه به چشم دیده نمی¬شود، حاضر و ناظر است و روزی ظاهر خواهد شد. ازاین‌رو معتقدان مذهب شیعه تابع خلیفه نیستند، بلکه دارای عقیده-ای بس انقلابی می¬باشند.[۶۱] ملافتحعلی سلطان‌آبادی، محدث نوری، سید اسماعیل صدر، محمدباقر بیرجندی، سید محمدتقی موسوی اصفهانی، صدرالاسلام همدانی، میرزا مهدی اصفهانی و بسیاری دیگر سکان‌داران فرهنگی و عقیدتی آن بودند. توجه به عقائد شیعی و تلاش برای اعراض از عقاید وارداتی در پرتو توجه به رکن اصلی و زندۀ شیعی، یعنی امام حی، مطمح نظر ایشان قرار گرفت. در مبانی تربیتی به وضوح در آثارشان توجه به امام حی را گوشزد می¬کنند و کسب عقیده جز از این طریق را ناصواب می-شمرند.[۶۲] به ‌هر روی توجه به آرای عده‌ای از پویندگان این مشرب ــ برای مثال سیّد اسماعیل صدر، محدث نوری، شیخ فضل‌الله نوری، سید حسن صدر، میرزا مهدی اصفهانی، صدرالاسلام همدانی، شاگردان میرزا مهدی اصفهانی و سیّد عبدالغفار مازندرانی ــ بسیاری از مطالب را روشن‌تر خواهد کرد. البته مکتب سامرّاء حاوی نوآوری‌های دیگری در مبانی فقاهتی[۶۳] یا تدریس در حوزه¬های علمیه[۶۴] نیز بود که شرح آن‌ها نیازمند مجالی دیگر است. در هر صورت به نظر می‌رسد تأملی دوباره در تاریخ اندیشة شیعه و بذل توجهی ویژه برای اهل نظر ضروری و مفید باشد و بررسی آن، که خود مجالی مستقل می-طلبد، به زمانی دیگر واگذار می¬گردد.
در مجاورت مشهد مقدس رضوی
در سال عزیمت میرزای اصفهانی به مشهد مقدس اختلاف است؛ بعضی از اقوال سال ۱۳۴۵٫ق را ذکر کرده‌اند[۶۵] و بعضی دیگر سال ۱۳۴۰٫ق را.[۶۶] اما در مجموع می‌توان گفت بر اساس اجازه‌ای که میرزای اصفهانی از مرحوم نائینی در سال ۱۳۳۸٫ق گرفت، سال ۱۳۴۰٫ق صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛ چرا که عرفاً اجازه در زمانی که قصد عزیمت باشد گرفته می‌شود. او پس از حضورش در مشهد به مدرسه پریزاد رفت[۶۷] و در درس میرزا هاشم قزوینی، مدرس شهیر آنجا، حاضر ‌شد، اما در پی اشکالی که در هنگام درس بر استاد خود گرفت، مرحوم میرزا هاشم قزوینی مقام علمی او را بر خود ارجح دید و وی را در مقام تدریس ‌نشاند و خود از آن پس در درس میرزای اصفهانی تا آخرین دوره حاضر ‌شد.[۶۸] این دوره درس مرحوم میرزا، که ابتدای حضور وی در مشهد بوده و همان دوره نخست درسی وی می¬باشد، به شرح و بسط مبانی فقهی و اصولی میرزای نائینی و آخوند خراسانی سپری ‌شد و بزرگانی چون میرزا علی‌اکبر نوقانی (۱۳۰۰ ــ۱۳۷۰٫ق)، میرزا هاشم قزوینی (۱۲۷۰ ــ ۱۳۳۹٫ش) و سیّد صدرالدین صدر (متوفی: ۱۳۷۳٫ق) و سیّد حسین حائری در آن حاضر می‌گشتند.[۶۹] در حقیقت این اولین حضور میرزای اصفهانی در حوزۀ مشهد است. در واقع حضور میرزای اصفهانی در حوزۀ مشهد به دو برهۀ تاریخی تقسیم‌‌بندی می¬شود که در آنها حوزه علمیه مشهد را احیا کرده و خونی تازه در رگهای آن می¬دمد: برهۀ نخست مربوط به حوالی سال ۱۳۴۰٫ق باز می‌گردد. در گزارشی این حضور چنین ترسیم شده است: در حدود سال ۱۳۴۰٫ق، یکی از شاگردان ممتاز میرزای نائینی، مدرس بزرگ حوزۀ علمیۀ نجف و مرجع تقلید دورۀ قبل (متوفی در ۱۳۵۵٫ق)، به نام میرزا مهدی اصفهانی به مشهد آمد. ابتدا به تدریس سطوح عالیه و سپس خارج فقه و اصول مشغول شد و چون بر مبانی اصولی میرزای نائینی تسلط کامل داشت و این مبانی در حد خود تازه و بی‌سابقه بود، مورد توجه فضلا و طلاب مشهد قرار گرفت.[۷۰] در همان گزارش اشاره ¬شده است که او، پس از مدتی، کرسی درس معارف را نیز برپا ¬کرد.[۷۱] اما برهۀ دوم به پس از شهریور ۱۳۲۰ مربوط می¬شود که کمی بعد راجع به آن سخن خواهیم گفت و آن دورۀ احیای مجدد حوزۀ علمیه مشهد پس از اختناق پهلوی اول است. درواقع میرزای اصفهانی، در برهۀ نخست، دو دورۀ درسی برقرار ¬کرد که در دور نخست به بیان مبانی میرزای نائینی در اصول همت گمارد و در دورۀ دوم بحثی از مبانی خویش نیز به میان ¬آورد و دروس معارف را نیز برپا کرد. سپس دورۀ سوم درسی خویش را در برهۀ دوم احیای حوزۀ مشهد برپا کرد که در آن به طور کل مبانی خویش در فقه و اصول و معارف را مطرح می¬نمود.
میرزای اصفهانی، پس از اشتهاری که به واسطۀ تدریس دور نخست خویش یافت، دورۀ جدیدی از تدریس را آغاز ‌کرد (دور دوم). اما در این دوره در بحث فقه و اصول مبانی خویش را نیز مطرح ‌ساخت و در روزهای پنجشنبه و جمعه مباحثی جدید که سابقۀ تدریس آن‌ها در حوزه‌های علمیه وجود نداشت تحت عنوان مباحث معارف مطرح ‌شد.[۷۲] از جملۀ حضار در این دروس شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی،‌ شیخ محمدحسن بروجردی، شیخ کاظم دامغانی، شیخ هادی مازندرانی، شیخ غلامحسین محامی بادکوبه‌ای و شیخ محمود تولایی بوده‌اند.[۷۳] البته ذکر این نکته لازم است که حضور شیخ محمود حلبی، که مهم‌ترین اثر علمی این دوره تحت عنوان تقریرات (که میرزای اصفهانی آن را تصحیح کرده است) از وی می‌باشد، جمعاً به مدت چهار سال بوده است که به هنگام فتنة رضاخان به سفارش میرزای اصفهانی و همراه اولاد وی به دهات اطراف مشهد هجرت ‌کرد.[۷۴] از جمله آثار دیگر به‌جای‌مانده از این دوران تقریرات مباحث اصول از مرحوم بروجردی است. اما همان‌طور که ذکر شد، کامل‌ترین و دقیق‌ترین اثر در این دوره آثار شیخ محمود حلبی می‌باشد که تحت عنوان تقریرات اصول، حجیت قرآن، هناک مطالب ثلاثه و مناصب النّبی در آستان قدس رضوی موجود است.[۷۵] البته به‌تازگی تقریرات بحث حجیت قرآن از مرحوم بروجردی نیز یافت شده است که متأسفانه کامل نیست.
دور سوم تدریس میرزای اصفهانی پس از گذشت مدتی از دوران اختناق رضاخان شروع ‌شد. دورۀ خفقان رضاخان موجب شد که اکثر مدارس مشهد، جز یکی دو مورد، تعطیل شود و درس‌ها به صورت رسمی برپا نگردد. این مسأله موجب شد حوزۀ مشهد به رکود دچار گردد. اما پس از شهریور ۱۳۲۰ دو تن از بزرگان حوزۀ مشهد، یعنی مرحومان شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی، زعامت حوزه را به دست گرفتند و حوزه رشد خود را از سر گرفت.[۷۶] در حقیقت این دومین برهۀ حضور میرزای اصفهانی در حوزۀ مشهد است که احیای مجدد آن را موجب گردید. ایشان در ملاقاتی با شیخ محمدباقر ملکی میانجی، با تعبیر البشاره البشاره! وعدة شروع شدن درس را داد.[۷۷] اما از نقل دیگری که باز از مرحوم میانجی باقی مانده است به نظر می‌رسد که درس این دوره فقط مباحث معارف بوده و این بار دیگر خبری از مباحث اصولی نبوده است؛[۷۸] اگرچه پس از گذشت مدتی، فشارهای اختناق‌آمیز پهلوی اول از بین رفت و مجدداً مباحث فقه و اصول مطرح شد.[۷۹] این دوره همان زمانی است که ایشان به شاگردانشان می¬گفتند دیگر وقت نیست (نزدیک به مرگ شده¬اند) و باید حرف‌ها را گفت. به همین جهت، هم در تدریس معارف با سرعت بیشتری پیش می‌رفتند و دیگر از عادات تدریسی حوزۀ سامرّاء، که مباحثات فراوان میان طلاب صورت می‌گرفت و به نحوی شاگردمحوری بوده است و ساعات طولانی به مباحثه و درس اختصاص می¬یافت،[۸۰] فقط به طولانی بودن دروس اکتفا می¬شد،[۸۱] و هم در تدریس اصول فقه به ترویج مبانی خود می¬پرداختند که آثار مصباح‌الهدی و رسالۀ «معاریض» و «توریه» ارمغان آن‌هاست. بدین سان در این دوره کسانی همچون شیخ محمدباقر ملکی میانجی، میرزا حسنعلی مروارید، شیخ هاشم و شیخ مجتبی قزوینی، شیخ زین‌العابدین غیاثی، سید علی شاهرودی، شیخ عبدالله یزدی، عبدالنّبی کجوری، سید محمدباقر نجفی، میرزا جواد تهرانی، علی‌اکبر صدرزاده،‌ سید علی‌اکبر فیاض، سید علیرضا قدوسی و در اواخر نیز شیخ حسین وحید خراسانی[۸۲] در دروس حاضر ‌شدند.[۸۳]
از جمله صفات دروس در این دوره در بحث اصول این است که مبانی خود میرزای اصفهانی نیز به طور جدی‌تری مطرح ‌گردید. در فقه که از دورۀ قبل اثری یافته نشده در این دوره آثاری به‌‌دست آمده است. در مباحث معارفی نیز مرحوم میرزا تغییراتی داد؛ اگرچه هنوز به طور کامل روشن نیست که این تغییر در آرا به دلیل تغییر در شیوة طرح و پیدا شدن پایگاهی مستحکم در حوزۀ علمیه بوده یا اینکه ایشان تبدل رأیی یافته است. البته در این نوشتار بررسی بعضی از این موارد همچون طرح مبانی علم و عقل[۸۴] در دورۀ سوم به صورت مقدم بر مبانی معرفت نفس[۸۵] یا بحث ظل، اسما و صفات و… ممکن نمی‌باشد.
میرزای اصفهانی در سال ۱۳۶۵٫ق دار فانی را وداع گفت و حوزۀ مشهد دوباره دچار رکود شد. در گزارشی این مطلب چنین ترسیم شده است: لیکن این دو عالم متشخص [یعنی مرحومان شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی] در سال ۱۳۶۵٫ق بدرود زندگی گفتند و حوزۀ علمیۀ مشهد، با درگذشت آن دو، آخرین مدرسان بزرگ خود را از دست داد و درس خارج در این حوزه مجدداً دچار رکود شد. البته در همان هنگام در گوشه و کنار بعضی درس‌های خارج وجود داشت، ولی این درس‌ها، که مدرسان آن در مراتب علمی بالا قرار نداشتند، نمی¬توانست جوابگوی نیاز حوزه¬ای همچون مشهد باشد. ازاین‌رو این حوزه، پس از شکفتگی نسبی اواخر نیمۀ اول قرن ۱۴، در اوایل نیمۀ دوم این قرن بار دیگر دچار توقف و رکود شد و به همین دلیل بسیاری از طلاب ترقی‌طلب آن به قم و نجف هجرت کردند.[۸۶]
آثار میرزای اصفهانی
آثاری که از وی در دورۀ حضور در مشهد مقدس رضوی به جای مانده است در دو بخش می‌باشد؛ بخشی استنساخ از نوشتارهای ایشان است و بخشی تقریراتی می‌باشد که از شاگردان وی باقی مانده است.
الف) استنساخ‌ها:
در مورد استنساخ‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ــ معارف القرآن: استنساخ از مرحوم نمازی، مرحوم بروجردی و… . البته در نسخة مرحوم بروجردی شواهدی از تصحیحات مرحوم میرزا در حاشیۀ آن نیز مشاهده می‌شود.
این اثر ظاهراً آخرین اثر مبسوط علمی مرحوم میرزاست که در آن یک دورۀ کامل از مبانی خود، اعم از علم، عقل، معرفه‌‌الله، اسماء و صفات، نبوت، امامت، مشیت، بداء، خلقت و …، را مطرح نموده و البته اثر را مؤلف تبویب و تقسیم‌بندی نکرده است.
۲ــ رسالۀ «مصباح‌الهدی» و «اصول وسیط»: که هر دو در اصول فقه است و به نظر می‌رسد رسالة «مصباح‌الهدی» متأخر از «اصول وسیط» باشد و از آقایان صدرزاده، ملکی میانجی، نمازی و بروجردی آثاری در استنساخ اصول وسیط یافت شده است. به علاوه، دقیق‌ترین نسخۀ «مصباح‌الهدی» با حاشیۀ مرحوم میرزا در آستان قدس موجود است. نام «اصول وسیط» به سبب وساطت این اثر اصولی میرزای اصفهانی نسبت به دو مرتبۀ متقدم (تقریرات) و متأخری (مصباح‌الهدی) است که ایشان در بیان مبانی اصولی خویش مطرح کرده¬اند.
رسالۀ «مصباح‌الهدی» نیز در حقیقت گزارشی از آرای میرزای اصفهانی در امهات مبانی اصول فقه در نظر ایشان است که در آن نوآوری‌هایی نیز دیده می‌شود. از این اثر نسخه‌هایی به خط علی‌اکبر صدرزاده، غلامعلی فایقی و محمدباقر ملکی میانجی موجود است. علاوه بر این، نسخه‌ای را نیز سید محمدباقر نجفی در سال ۱۴۰۵٫ق چاپ کرده است. بنابر عبارتی که در انتهای نسخۀ مرحوم صدرزاده آمده ظاهراً این اثر آخرین اثری از آثار میرزای اصفهانی است که به تصحیح وی رسیده است.
این اثر در یک مقدمه و هشت اصل تنظیم شده است. در مقدمه، بحث از تخالف علوم الهی و بشری و فطری بودن شریعت و ارجاع عوام به علما بر اساس فطرت عقلاییه و فطری بودن شریعت و همچنین سرّ بسط علم اصول از جانب فقهای شیعه مطرح شده است و در اصول هشتگانه مباحث حجج ، استصحاب و … به شیوه¬ای جدید بیان گردیده است.
۳ــ ابواب‌الهدی: این اثر یکی از آثار مشهور میرزای اصفهانی است که در واقع گزارشی از اصول نظریات وی در مباحث معارفی می‌باشد و هدف از آن اثبات مبانی نبوده است. به همین سبب از تفصیل مطالب یا استناد به آیات و روایات به طور گسترده، جز در موارد معدودی، خودداری کرده است.
از آنجایی‌که این اثر آخرین اثر علمی ایشان بوده است[۸۷] و از سوی دیگر در دسترس‌ترین اثر ایشان نیز می¬باشد و از سوی دیگر گزارشی از مجموعه آرای خود را در آن بیان کرده است شاید توضیح مبسوط‌تری دربارۀ آن خالی از فایده نباشد.
این اثر در یک مقدمه و ۲۵ باب تنظیم گردیده و در آن خلاصه¬ای از امهات مبانی ایشان همراه امهات مبانی فلسفه و عرفان اسلامی طرح شده است. مطالب در این اثر به شیوۀ قبض و بسطی مطرح شده؛ به‌این‌معناکه ایشان طی سه مرحله مطالب خود را بیان کرده ¬است. مؤلف، در مقدمه، مجموعه¬ای از مدعیات خود را آورده ¬است. سپس طی هفت باب، از باب‌های اول تا پایان باب هفتم، خلاصۀ مبسوط¬تری از مدعیات آورده‌شده در مقدمه را مطرح ¬کرده است. خصیصۀ مطالب این هفت باب طرح مبسوط¬تر مدعیات و اشاره به مبادی نظری هر بحث و ذکر نتایج حاصل از آن‌هاست. اما به طور کلی در این ابواب، هدف اشاره به بنیان‌های استدلالی مطالب نیست. وی سپس از باب هشتم به بعد به طور تفصیلی مبانی خود و مبانی مخالفان خود را به شیوه استدلالی مطرح می‌نماید و مبانی و نتایج علمی هر کدام را با شیوۀ طرح آن‌ها (ورود و خروج در مباحث) ذکر می¬کند. با وجود این، هدف ایشان در این رساله طرح کامل مطالب و مستندات نیست؛ چراکه ایشان این کار را قبلاً در «معارف‌القرآن» کرده است.
سیر مطالب چنین است که وی، در ابتدای مطالب خود، بر علم بنیان نهاده شدن قرآن و فرمایشات ائمه(ع) توجه کرده و سپس وجه اعجاز قرآن را همین ¬شمرده است. ازاین‌رو ضروری دانسته است که این میراث گران‌بها بر مبنا و شیوۀ ائمه، فقها و محدثان، به عنوان تربیت‌یافتگان آن حضرات، حفظ شود.
در گام بعدی، ایشان به مسألۀ زبان‌شناسی، یعنی الفاظ، توجه کرده است که به واسطۀ آن تکلم و تعلیم و تربیت ممکن می‌گردد و در همین جا یکی از اختلاف‌های اساسی دو مشرب یادشده را بر¬شمرده است. او در ادامه باب تعالیم خود را معرفت نفس می¬خواند. نکتۀ حائز اهمیت نوع نگاه او به مسألۀ معرفت نفس است که اصلی¬ترین حرف ایشان در این مبحث توجه به مسألۀ شناخت و چگونگی تحقق آن برای نفس می‌باشد. بر این مبنا سعی کرده است ابتدا منظور خود و نیز مخالفان را از شناخت بیان کند. طرح مبانی متفاوت از مبانی مخالفان توسط ایشان موجب گردیده است نگاه و جایگاهی جدید و متفاوت از بحث معرفت نفس پدید آید. نگاه متفاوت ایشان به مسألۀ شناخت، طرح متفاوتی از مفهوم استدلال را موجب می¬گردد. در اینجاست که او، به واسطۀ مسألۀ استدلال، بحث معروفِ به استدلال را ابراز می¬کند. وی در ادامۀ مطالب خود به دو مقام معرفتی نسبت به پروردگار (معروفِ به استدلال) یعنی معرفت بالآیه و معرفه الله بالله اشاره می¬کند. او مدعی می¬گردد برخلاف مدعای فلاسفه و عرفا امکان معرفت واقعی و حقیقی (و نه معرفت بالوجه و …) پروردگار میسر است.
میرزای اصفهانی در ادامۀ تذکر به خدای سبحان، به آیات و کمالات خدا اشاره ¬کرده و از این رهگذر به آیات علم، قدرت و وجود توجه نموده است تا بتواند دو مسألۀ اساسی را بررسی کند: مسألۀ نخست طرح بنیان‌های نادرست فیلسوفان و عارفان اسلامی در مسألۀ وجودشناسی یا به تعبیری خداشناسی است؛ مسألۀ دوم، که ثمرۀ مسألۀ اول است، مسألۀ خلقت و رابطۀ خالق و مخلوق است. در نهایت به دلیل نتایج جبری وجودشناسی فلاسفه و عرفا، ایشان مسألۀ مشیت را همراه و مرتبط با خلقت و افعال الهی مطرح کرده است. در این اثنا وی در لابه‌لای مباحث خود به اقوال مخالفانش اشاره‌هایی نموده است. اما در ادامه در ابواب هشتم تا آخر به تناسب، ابوابی را به طور مستقل به طرح آرای مخالفان خود اختصاص داده است.
۴ــ انوارالهدایه: رسالۀ «انوارالهدایه» از آثار جدیداً یافته‌شدۀ میرزای اصفهانی می‌باشد (این اثر در کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد با شماره ۲۲۷۱۸ در تاریخ ۸/۱۱/۵۶ ثبت گردیده است.) که بر روی جلد آن نام «مصباح‌الهدی» در بداء تألیف آمیرزا مهدی اصفهانی آمده است.
این اثر به دو دلیل عمده به ایشان منتسب است: الف‌ــ خط اثر؛ که با خطوط حاشیۀ «معارف‌القرآن» نسخۀ بروجردی، تقریرات شیخ محمود حلبی و «ابواب‌الهدی»، نسخۀ آستان قدس، که همگی تصحیحات ایشان است، همانندی دارد و مرحوم شیخ حسنعلی مروارید که از شاگردان مقرب میرزای اصفهانی بوده صحت آنرا تأیید کرده است. ب‌ــ فرم و محتوای اثر: از نظر سبک و سیاق ادبی و گسترۀ لغوی و اصطلاحات رایج و همچنین اندیشه‌های مندرج در متن و نوع توجه به مطالب و تبویب و تقدم و تأخر آن‌ها با سایر آثار ایشان کاملاً هماهنگی دارد (بحث از اعجاز قرآن و تحدی آن، علم و عقل، معرفه‌الله، علم‌ الهی، جبر و تفویض، بداء، مشیت و…).
به نظر نگارنده این اثر از حیث زمانی بر اساس مطالبش اثری است مابین تقریرات شیخ محمود تولائی و مصباح‌الهدی.
این رساله در حقیقت شامل دو اثر است: انوارالهدایه و رسالة فی‌البداء. رسالۀ نخست او در ابتدای هر مطلبی با تعبیر نور شروع شده و در مجموع ۲۱ عنوان نور را شامل است.
۵ـ‌ـ از ایشان رسائل دیگری نیز به جای مانده است که از آن‌ها می¬توان به رسالۀ «اعجازالقرآن» ( در بحث اعجاز قرآن چندین رساله مختلف از ایشان دیده می¬شود که از آن جمله رساله‌ای فارسی و در پاسخ به شاهزاده افسر (یکی از شاهزادگان قاجار) می¬باشد.)، «صوارم‌العقلیه» (در ردّ شیخیه و شیخ احمد احسایی)، رسالۀ «غایه‌‌المنی» و «معراج‌القرب و اللقاء» (در حقیقتِ صلاه)، «المواهب السنه و العنایات الرضویه» (در معاریض و توریه)، افتاء و تقلید، خلقه ‌‌العوالم (در خلقت و طبیعیات)، جبر و تفویض (در قضا و قدر و بداء)، فهارس فقه و اصول و معارف و اخلاق، رساله معرفت نفس (تقریر دروس عمومی ایشان در مباحث اخلاق و معارف) و رسائل فقهیِ فی الکر، شرائط التکلیف و النجاسات، الطهاره و طهارات الثلاثه، فی احکام الوضوء، المطهرات و النجاساه و صلاه المیت، فی الفاظ العبادات و الطهارات، فی القرعه، فی بعض احکام الصلاه، الصلاه، الخمس، الطلاق، الاطعمه و الاشربه، حصر المحرمات من الحیوانات و جنات الرضویه اشاره کرد.
ب) تقریرات:
تقریرات مباحث میرزای اصفهانی مربوط به دو دورۀ دوم و سوم می¬شود. مهم‌ترین اثر در تقریرات دورۀ دوم، تقریرات شیخ محمود تولائی است که تصحیحات استاد در حاشیۀ آن دیده می¬شود. تقریر دیگری که از این دوره اما به صورت ناقص به جای مانده است، تقریرات مرحوم محمدحسن بروجردی است.
اما در باب تقریرات دورۀ سوم نیز آثاری در فقه و اصول از مرحوم ملکی میانجی، مرحوم عسکری طباطبایی و مرحوم بروجردی دیده شده است. همچنین تقریراتی در بحث قضا و قدر از مرحوم بروجردی، در معرفت‌شناسی از مرحوم صدرزاده و مباحث عمومی میرزا که در معرفت نفس و اخلاقیات بوده است به قلم آقای یگانه موجود می‌باشد. این مباحث عمومی در روزهای جمعه و برای عامۀ افراد مطرح می‌گردیده است.[۸۸]
ظاهراً مباحث دورۀ سوم تدریس میرزای اصفهانی ابتدا به صورت مخفیانه در منزل مرحوم میرزا و پس از قرائت زیارت عاشورا برگزار می‌گردید که در این باره نیز حکایاتی نقل گردیده است.
بقایای علمی مکتب معارف مشهد
شاید به جرأت بتوان گفت یکی از کارهای مشکل درمورد یک مشرب فکری، بالاخص در وضعی که آن مکتب در مراحل ابتدایی حیات خویش و تغییر و تحولات علمی خود است، بررسی شاگردان آن و تحلیل آن‌هاست. با وجود این به نظر می‌رسد در مورد شاگردان مکتب میرزا مهدی اصفهانی که مبانی وی را ترویج کرده‌‌اند دو نسل اصلی مشاهده می‌شود. نسل نخستین نسلی است که به طور مستقیم و بی‌واسطه در زمان حیات میرزای اصفهانی از وی تعلیم یافته‌اند. تقریباً از این نسل متعلم در قیدِ حیاتی دیگر مشاهده نمی‌شود.[۸۹] اما نسل دوم کسانی‌اند که به طور مستقیم از میرزای اصفهانی تعلیم نیافته‌اند، بلکه ایشان تعلیم‌یافتگان شاگردان نسل نخست وی می‌باشند. مجموعة نسل دومی‌ها را در دو گروه کلی می‌توان مشاهده کرد. بخشی طلاب علوم دینی در حوزه‌های علمیه‌اند که اینک در حوزه‌های قم و مشهد به فعالیت‌ مشغول هستند، و بخشی دیگر دین‌پژوهان غیر حوزوی‌‌اند که اکثر ایشان محصلان علوم جدید در دانشگاه‌های داخل و خارج بوده و هستند.
در تقسیم‌بندی‌ دیگری هر دو بخش نسل دومی‌ها را می‌توان در سه مجموعه یا گرایش فکری مشاهده کرد. متمسکین ظاهرگرا، معارفیان اصولی ــ کلامی و معارفیان اجتهادی. متمسکین ظاهرگرا را همیشه و در تمام حوزه‌های فکری می‌توان مشاهده کرد. ایشان مستمسک خود را در دریافت‌های‌ فکری خویش از ظواهر کلمات و اکتفای به آن‌ها و تعقل و تعمق نکردن در آن‌ها می‌دانند. تقلید و خودبسندگی به محفوظات شیوۀ اصلی ایشان است و البته در نسل دومی‌های مکتب معارف مشهد نیز می‌توان از آن‌ها آثاری یافت.
معارفیان اصولی ــ کلامی گرایش دیگری است که در نسل‌ دومی‌ها مشاهده می‌شود. این عده کسانی هستند که تحصیلات و گرایش‌های اصولی و کلامی ایشان، چه در حوزه‌های علمیه و چه در خارج آن، در نگرش و برداشت ایشان از مبانی میرزای اصفهانی سایه افکنده است و در طرح مباحث، شواهدی از آن بروز و ظهور می‌یابد. از سوی دیگر در مباحث اصولی مرحوم میرزای اصفهانی عده‌ای از ایشان، به دلیل کم‌توجهی کلیه اصحاب مکتب معارف به مبانی اصولی میرزای اصفهانی، راه این‌همانی مبانی میرزا اصفهانی با مبانی میرزای نائینی را در پیش گرفته‌اند. به عنوان مثال گرایش این بخش از نسل دومی‌ها در مباحث علم و عقل کاملاً این مطلب را آشکار می¬کند.
دسته سوم معارفیان اجتهادی‌اند. مبنای اجتهادی این گرایش تأمل توأمان در روایات اهل بیت(ع) و متون مرحوم میرزای اصفهانی، با توجه به نسخ مختلف و اقوال شاگردان ایشان با تقریراتی که بعضاً در بیان بعضی از مفاهیم شیوه‌هایی غیرهمسان را در پیش گرفته‌اند، بر مبنای وجدانیات شخصی‌شان می‌باشد. وجدان یکی از مبانی مهم میرزای اصفهانی است که بسیاری خطاها را نیز در منتقدان باعث شده است. اما به دلیل عدم وجدان واقعیِ پاره¬ای از امور و قصور عده‌ای در کشف بعضی از حقایق گهگاه باب تأویلات نیز گشوده می‌گردد که این مطلب محتاج مجالی دیگر و ورود به جزئیات مباحث می¬باشد.
مکتب تربیتی میرزای اصفهانی
۱ــ مکتب تعلیمی و تربیتی میرزای اصفهانی درواقع مکتبی نو و جدید نیست، بلکه مکتب ایشان همان مکتب فقهای امامیه¬ای است که اصل و تمام توجه و تربیتشان را از تعلیمات قرآن و عترت اخذ کرده¬اند. بنابراین مکتب میرزای اصفهانی فقط تبیینی از تعلیمات قرآن و عترت است که در بستر زمان و باتوجه به انحرافاتی که پدید آمده، صورت گرفته است. با توجه به این نکته باید گفت که هنر اصلی میرزای اصفهانی در مکتب تعلیمی و تربیتی خویش بسط دو ضلع یک زاویه ــ دین ــ در شرایط زمانی ــ مکانی ویژه¬ای است که در آن قرار گرفته است. یک ضلع زاویۀ دین همواره تذکر به خدا و تبیین صحیح و واقعی عالم در پرتو خدای سبحان برای بندگان مکلّفی است که در سایۀ دین ¬باید کمال بندگی و معرفت خدای سبحان تحصیل نمایند و این جز با علم و معرفت حقیقی میسور نخواهد گردید. ضلع دوم نیز تبیین و تشریح بدعت‌ها و ضلالت‌هایی است که مکلّفین را از مسیر مستقیم دین منحرف می¬گرداند. این دو جهت تقریباً در سرتاسر تاریخ تشیع به روشنی دیده می¬شود، اما در دوران‌هایی، به مقتضای حال و مقال، جهتی بر جهت دیگر سبقت گرفته یا پررنگ¬تر گردیده است. تلاش میرزای اصفهانی نیز چیزی جز بسط این دو ضلع یک زاویه نبوده است. ایشان از سویی همت خود را در تبیین انحرافات به کار گرفت و از سوی دیگر مبانی شریعت را تشریح ¬کرد.
۲ــ با توجه به مقدمۀ یادشده باید گفت که مکتب تعلیمی و تربیتی میرزای اصفهانی به ادعای ایشان مکتبی دینی یا به تعبیر بهتر خدامحورانه است. مکتب خدامحورانه مکتبی است که در آن نه فقط هدف و غایت، وصول و لقاء حضرت ربّ‌العزّه (معرفت) و کسب رضایت اوست، بلکه مسیر و ابزار دستیابی بدان نیز تنها در این جهت است. توضیح آنکه غایت بودن رضایت خدا و معرفت او امر چندان نامعلومی نیست ــ اگرچه بسط آن یعنی حقیقت دین، به‌هرحال مطلبی روشن است ــ اما آنچه شاید کمی برای عده¬ای نامعلوم آید معنای خدامحورانه بودن مسیر و ابزار بخش نخست است. در این باره باید گفت که برای رسیدن به معرفت خدای متعال و رضایت او دیر زمانی است که طرق و ابزارهای گوناگونی در میان بشر مطرح شده و رواج یافته است که از آن‌ها با تعابیر مختلفی یاد می¬کنند. یکی از این طرق مسیر ریاضت‌طلبی و ابزار آن حبس نفس به شیوه¬های مختلف است. مسیر دیگر علم‌آموزی و ابزار آن تشکیل قیاسات برهانی با آلی بودن منطق در کشف صحیح از سقیم می¬باشد. و بالاخره سومین راه طریق شریعت و ابزار آن تبعیت از انبیا و اوصیای الهی است. نکتۀ مهم در این مسیرها آن است که دو طریق نخست مسلماً طرقی بشری¬اند. منظور از بشری بودن این طرق نیز استحصال آن‌ها از تفکرات و تجربیات بشری است با این عنایت که مسلماً این طرق از یکدیگر و همچنین از شرایع الهی نیز یاری و بهره جسته¬اند و اختلاط‌هایی با یکدیگر داشته¬اند. اما به شهادت تاریخ، منشأ آن‌ها انبیا (ع) نبوده‌اند و امتداد آن‌ها نیز به انبیا متقوم نبوده است. این در حالی است که منشأ و تکوین شرایع الهی و همچنین امتداد آن‌ها متقوم به انبیا و اوصیای منسوب و منصوص الهی است که تربیت‌شدگان وحیانی¬ بوده‌اند. البته در میراث به‌‌جای‌مانده از ایشان نیز، به شهادت تاریخ، اختلاط با دو طریق دیگر مشاهده می‌شود. اما درهرحال باید گفت که مکتب خدامحورانه مکتبی است که نه فقط هدف و غایت در آن خدا و رضایت اوست، بلکه مسیر و ابزار آن نیز خدامحورانه یا به تعبیر دیگر برآمده و دوام‌یافته از تربیت ربوبی باشد. اینکه دربارۀ نسبت دو طریق دیگر با خداوند باید چه گفت و آیا آن‌ها به کلی بیراهه¬اند یا بهره¬ای از وصول به مقصود دارند یا اصلاً تفاوتی با طریق شرایع الهی ندارند بلکه تفاوت‌ها در اموری دیگر است، همان مطلبی است که محتوای تبیینی و تشریحی ضلع اول و دوم شرایع الهی (یا به مقتضای این مقال مکتب میرزای اصفهانی) آن را آفتابی و برملا خواهد کرد. در حقیقت یکی از راه‌های دقیق و قطعی کشف نسبت دو طریق دیگر با خدامحوری در پرتو طریقی به دست خواهد آمد که خدامحورانه بودن آن به شهادت عقول و تاریخ قطعی و مسلم است؛ چه اگر انتساب طریقی به خدای سبحان قطعی باشد، مخالفتش با طریق غیر قطعی نه به تزلزل آن، بلکه به تزلزل طریق مخالف خواهد انجامید و البته قضاوت دربارۀ این مسأله چیزی نیست که این مقال درصدد آن باشد.
۳ــ از آنجا که میرزای اصفهانی اصلی¬ترین انحراف در میان مکاتب بشری را کژراهۀ شناختی آن‌ها و اتخاذ مسیر ناصواب معرفت و کشف حقایق دانسته است، اصلی‌ترین رکن تعلیمی و تربیتی مکتب خویش را تصحیح معرفت شناختی انسان و راه درست شناخت و کشف حقایق برمی¬شمرد. درحقیقت همان‌طورکه در روایات دینی در تفسیر آیۀ شریفۀ «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»، آمده : «ای لیعرفوه»، اصل همت میرزای اصفهانی اصلاح ساختار معرفتی انسان است که به نظر او در تقابل با مکاتب بشری دچار انحراف گردیده است. اما در این مسیر مکتب میرزای اصفهانی سه مبنای بسیار مهم دارد که هم در جهت تعلیمی و هم در جهت تربیتی بنیان مکتب او را می¬سازد. این بنیان‌ها حجج الهی (پیامبر، قرآن و عترت)، عقل، علم، معرفه‌ الله و تقوا و عمل به تکالیف شرعی است.
حجج الهی دو حیثیت مهم دارند: یک حیثیت آن‌ها وجاهت ربوبی ایشان است که ابواب قرب و کمال‌اند و اساساً نیل به کمالات و قرب پروردگاری که لیس کمثله شیء است جز به وساطت راه¬یافتگان و برگزیدگان او میسور نمی¬گردد. شایان ذکر است که همین شأن ایشان، که موجب وصول عباد به قرب پروردگار می¬گردد، خود نشانۀ خلافت الهی آنان است. حیثیت دیگر ایشان نیز جایگاه منحصربه‌فردشان در کسب علم و معرفت است. واقعیت اشیا را می¬نمایاند و ملاک تکالیف بندگان محسوب می¬شود. نکتۀ حائز اهمیت در این جهت شأن تعلیمی معلمان الهی است که از آن با شأن مذکریت یاد می¬شود. اهمیت این شأن از جهت ضرورت تعلیمی، و نه صرفاً توصیه¬ای اخلاقی برای مراجعه به معلمان الهی است تا اثاره این انوار و تذکر به خود انوار و وجدانشان و همچنین دیدار حقایق ممکن گردد.
عقل، علم و معرفت همان دانش و آگاهی‌ای است که هدف از خلقت بندگان بدان‌ها برآورده می¬گردد. اصلاح آن‌ها، هم فهم از جهان را اصلاح می¬کند و هم به معنای تربیت صحیح در جهت رسیدن به مقصود نهایی است. درواقع ازآنجاکه جایگاه تربیت نقش عالی آن در رسیدن به هدف است و شناخت صحیح نیز ابزار واقعی و صحیح رسیدن به هدف می‌باشد، اصلاح نظام شناخت‌شناسی انسانی یکی از گام‌های مهم یا به تعبیری اولین گام در تربیت او خواهد بود.
تقوا نیز چیزی جز ادب لازم، چه در مسیر کسب معرفت و چه پس از وصول آن، نیست. حقیقت احکام واجبات و محرمات عقلی یا ذاتی یا تنبیهات معلمان الهی به فطریات عقلائیه است که آدمی خود را عقلاً و با تنبّه صاحبان شریعت ملزم و مکلف بدان‌ها می¬یابد که ¬باید در مسیر کسب معرفت یا پس از وصول بدان به عنوان رعایت ادب حضور رعایت کند. خروج از مسیر تقوا به این معنا در حقیقت چیزی جز خروج از مسیر عقلیِ رسیدن به هدف نخواهد بود. بنابراین نتیجۀ ضروری آن گمگشتگی، ضلالت، نرسیدن و غوطه‌وری در باطل خواهد بود. در مکتب میرزای اصفهانی سه رکن یادشده ارتباطی درهم‌تنیده با یکدیگر دارند و همگی از ضروریات همدیگر محسوب می¬گردند. این سه رکن، هم شأن تعلیمی دارد و هم شأن تربیتی.
پی‌نوشت‌ها
________________________________________
[۱]ــ دایره‌المعارف تشیع،‌ ذیل میرزا مهدی اصفهانی. و مکتب تفکیک، محمدرضا حکیمی.
[۲]ــ مکتب تفکیک عنوان مقاله‌ای از استاد محمدرضا حکیمی است که نخست در نشریه کیهان فرهنگی (سال نهم، ش ۱۲، اسفندماه ۱۳۷۱) چاپ شد و به سرعت مجله به چاپ دوم رسید. سپس مقاله با پیوست‌های افزوده‌شده به همت حجت‌الاسلام سیدهادی خسروشاهی و با مقدمه‌ای از وی در مجموعه ویژه‌نامه‌های تاریخ و فرهنگ معاصر، ویژه‌نامه (۱)، در سال ۱۳۷۳ چاپ گشت. در نهایت همان مقاله با مقدمه و چند مطلب توضیحی به قلم آقای محمدرضا حکیمی به صورت کتابی مجزا به همت دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۷۵ در ۱۵۰۰ جلد به چاپ رسید. ر ک: محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۶، ص ۱۵ (پاورقی ۱).
[۳]ــ این نظر را جناب آقای سیدجعفر سیدان در گفت‌وگویی که با آقایان فیاضی و پارسانیا داشتند و به صورت جزوه‌ای در سال ۱۳۸۳ در قم مطرح ساخته‌اند.
[۴]ــ سید علی خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، تیرماه ۱۳۶۵، ص۲۶؛ همچنین مصاحبه با استاد آیت الله شیخ ابوالحسن شیرازی، فصلنامه حوزه، ش ۱۷، ص ۲۱؛ همچنین رک: مصاحبه با دکتر سید جواد مصطفوی، ماهنامه کیهان فرهنگی، سال ۲، ش ۱۲، اسفند ۱۳۶۴، ص ۴ (خاطرات دکتر محمد باقر الاهیان از دروس معارف).
[۵]ــ برای کسب اطلاع بیشتر دربارۀ تاریخ زندگانی میرزا مهدی اصفهانی رک: دایره‌المعارف تشیع ــ بنگرید ذیل میرزا مهدی اصفهانی، محمد رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۷، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۴، شیخ محمود تولایی و علیرضا غروی (فرزند ارشد میرزای اصفهانی)، شرح حال میرزامهدی اصفهانی؛ الشیخ علی النمازی الشاهرودی، مستدرک سفینه‌البحار، ج ۱، ص ۹؛ مکتب تفکیک، مقاله مندرج در کیهان فرهنگی و کتاب منتشرشده در این موضوع.
[۶]ــ همانجا.
[۷]ــ سیدمحسن امین، اعیان الشیعه؛ سید عبدالحسین شرف‌الدین، بغیه الراغبین فی سلسلة آل شرف‌الدین، ج ۱، ص ۱۹۰ به بعد: «و فی سنة ۱۳۱۴ خرج من سامراء لامور اقتضت ذلک فلحقه معظم علمائها البررة کالمقدسین الشیخ ملافتحعلی السلطان آبادی … وجمیع المحققین من تلامذته کالشیخ حسن الکربلائی و… .»
[۸]ــ همانجا.
[۹]ــ‌ همانجا. او در حوالی سال ۱۲۹۱ به درخواست میرزای شیرازی به صورت مخفیانه از اصفهان خارج شد و به سوی عراق حرکت کرد.
[۱۰]ــ همانجا.
[۱۱]ــ منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، حکمت، ۱۳۸۱؛ بنگرید به آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی.
[۱۲]ــ محمد رازی، همان، محمدرضا حکیمی، «مکتب تفکیک»، ص ۲۱۳
[۱۳]ــ این نقل را نگارنده از خود آقای علی ملکی میانجی (فرزند مرحوم محمدباقر ملکی میانجی)، او از آقای علیرضا غروی (فرزند ارشد مرحوم میرزای اصفهانی)، و وی از مرحوم شیخ مجتبی قزوینی، شاگرد مرحوم میرزای اصفهانی، شنیده است؛ همچنین رک: الشیخ علی النمازی الشاهرودی، همان، ج ۱۰، ص ۵۱۸
[۱۴]ــ‌ این دست خط در تاریخ ۱۵ ذی‌القعدۀ الحرام ۱۳۴۲ به خط و انشای میرزای اصفهانی نگاشته شده است که تصویر آن همچنین در‌ متأله قرآنی موجود است.
[۱۵]ــ الباب الثالث والعشرون من أبواب الهدى‌معرفه طریق معرفه ربّ العزّه فی العلوم الإلهیّه ومعارفها على خلاف ما فی العلوم والمعارف البشریّه.
[۱۶]ــ به عنوان نمونه نگارنده از جناب آقای حاج شیخ کاظم خراسانی شنیده که یکی از استادان ایشان یعنی مرحوم آیت الله مدرسی، که یکی از شاگردان میرزای اصفهانی بوده، در یکی از مجالس درس از میرزای اصفهانی شنیده است که وی در بحث ظل فرموده¬ صاحب علم جمعی اینجا اشتباه کرده¬اند و ظل صورت بلاماده (نظر ابتدایی میرزای اصفهانی دربارۀ ظل صورت بلاماده بوده است) نیست، بلکه همان روح است.
[۱۷]ــ محمدرضا حکیمی، «مکتب تفکیک (زندگی‌نامۀ میرزای اصفهانی)», کیهان فرهنگی، سال نهم (۱۳۷۱)، ش ۱۲
[۱۸]ــ علامه نائینی فقیه نظریه‌پرداز، آقا شیخ عبد الحسین حلی «بیرق حق»، قم، انتشارات بوستان کتاب قم.
[۱۹]ــ محمدرضا حکیمی، همان، ص ۲۱۴
[۲۰]ــ مصاحبه با استاد آیت‌الله حسینی همدانی (نجفی)، فصلنامه حوزه، ش ۳۰، ص ۴۰؛ و علامه نائینی فقیه نظریه‌پرداز، حاج سیدعلی نقی تقوی، «بیدار بیدارگر»، همان، ص ۹۱
[۲۱]ــ مصاحبه با حضرت آیت‌الله حاج سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی به نقل از مرحوم والدشان، فصلنامه حوزه، ش ۵۵، ص ۳۱
[۲۲]ــ میرزای نائینی درس رسمی خود را از سال ۲۹ پس از فوت آخوند خراسانی آغاز کرد (طبقات اعلام الشیعۀ، ج ۱، بخش ۲، صص ۵۹۳ ــ ۵۹۶؛ اعیان الشیعۀ، ج ۶، صص ۵۴ و ۵۵). اما بنابر آنکه میرزای اصفهانی بهرۀ خود از محضر میرزای نائینی را چهارده سال و آقا جمال گلپایگانی سی سال دانسته¬اند و میرزای نائینی در سال ۱۳۵۵ از دنیا رفته است، و علی‌الظاهر درس ابتدایی نائینی به صورت خصوصی و در نهایت با هفت نفر تشکیل ¬گردید که آن‌ها همان حلقۀ هفت نفره نائینی را تشکیل دادند، لاجرم سال آغاز به تدریس نائینی در نجف ¬باید سال ۱۳۲۵٫ق باشد و پس از آن در سال ۱۳۲۹ درس عمومی خویش را برپا داشت.
[۲۳]ــ مصاحبه با استاد آیت‌الله حسینی همدانی (نجفی)، فصلنامه حوزه، همان، ص ۳۶
[۲۴]ــ همان، ص ۴۲
[۲۵]ــ محمدعلی رحیمیان فردوسی، متأله قرآنی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲، ص ۴۱۳ به بعد.
[۲۶]ــ الشیخ علی النمازی الشاهرودی، همان، ج ۱۰، ص ۵۱۷
[۲۷]ــ میرزای نائینی شش گونه اجازه داشت که عبارت بودند از اجازۀ روایت و نقل حدیث از کتب معتبر امامیه برای اهل منبر و خطابه، اجازۀ امور حسبیه برای اهل فضل و تقوا، اجازۀ تدریس، اجازۀ تجزی، اجازۀ اجتهاد و اجازۀ اجتهاد مطلق؛ رک: علامه نائینی فقیه نظریه‌پرداز، گفتگو با حجت الاسلام غروی نائینی، همان، صص ۳۹ و۴۰
[۲۸]ــ یکی از مراجع معظم تقلید در قم که از جمله دروس مهم خارج فقه و اصول متعلق به ایشان است و ایشان آخرین شاگرد میرزای اصفهانی در مشهد بودند.
[۲۹]ــ فایل صوتی این مصاحبه نزد نگارنده موجود است.
[۳۰]ــ سید علی خامنه¬ای، همان.
[۳۱] ــ این تردید از حضرت آیت‌الله وحید خراسانی است.
[۳۲]ــ سید علی خامنه¬ای، همان، ص ۲۶
[۳۳]ــ سید محسن امین، همان، ج ۶ ، ص ۱۳۶
[۳۴]ــ منوچهر صدوقی‌سها، همان.
[۳۵]ــ سید عباس قائم مقامی، «حکیم بیدآبادی»، کیهان اندیشه، ش ۱۱، (فروردین و اردیبهشت ۶۶)، ص ۴۴ به بعد.
[۳۶]ــ منوچهر صدوقی سها، همان، ص ۱۵۱، به نقل از حق‌الحقیقه.
[۳۷]ــ مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ۱۳۸۰٫ق، صص ۱۳۸ــ۱۳۵
[۳۸]ــ همانجا.
[۳۹]ــ ‌سیدمحسن امین، همان، ج ۹، ص ۴۰۲
[۴۰]ــ محمد حسین طهرانی، توحید عملی و عینی، مشهد، علامه طباطبایی، رمضان ۱۴۱۹٫ق، صص ۱۷ و ۱۸
[۴۱]ــ مرتضی انصاری، همان، صص ۲۶۱ــ۲۶۳
[۴۲]ــ‌ منوچهر صدوقی‌سها، همان، ص ۱۶۶؛ نابغه علم و عرفان، طهران، تابان، ۱۳۷۴، ص ۲۴
[۴۳]ــ همانجا.
[۴۴]ــ علی شیروانی، برنامه سلوک در نامه‌های سالکان، انتشارات دارالفکر.
[۴۵]ــ منوچهر ‌صدوقی سها، همان، بخش مربوط به آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی.
[۴۶]ــ سیدمحسن امین، همان، ص۱۳۶
[۴۷]ــ حاجی نوری، دارالسلام، ج ۲، ص ۲۶۷
[۴۸]ــ برای آشنایی بیشتر با مکتب سامرا رک: حسین مفید، «باورداشت امامت ــ مهدویت در مکتب سامراء»، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، ش ۳۹، پائیز ۱۳۸۵
[۴۹]ــ بنگرید به آثار میرزا مهدی اصفهانی، صدرالاسلام همدانی، محدث نوری و…
[۵۰]ــ سیدمحسن حکیم در حواشی خود بر کفایه مرحوم آخوند خراسانی نقل می‌کند: (بعضی از اعاظم (میرزا حسین نائینی) می‌گویند روزی من با جماعی از بزرگان چون آقا سید اسماعیل صدر حاجی نوری و سید حسن صدر به منزل آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی رفتیم و مرحوم آخوند آیه واعلموا ان فیکم رسول‌الله لویطیعکم … را تلاوت نمود و آن را تفسیر کرد و معنایی برای آن فرمود. روز دوم دوباره نزد وی حاضر شدیم و همین آیه را تلاوت، تفسیر و معنای دیگری غیر از معنای گذشته برای آن ذکر کرد. روز سوم و چهارم و… تا حدود سی روز ما نزد او رفتیم و ایشان معنای مختلف برای این آیه ذکر فرمود. بصیرتی ت، حقایق الاصول، قم، ج ۱، ص ۹۵؛ و بنگرید به احوالات سیداسماعیل صدر در بغیة‌الراغبین و آثار حاجی نوری میرزا مهدی اصفهانی و… .
[۵۱]ــ رساله عملیه میرزای شیرازی، مسأله اول.
[۵۲]ــ یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج ۱، ص ۷۴؛ به نقل از حوزه، شماره ۵۰ و ۵۱، ص ۹۶
[۵۳]ــ فصلنامه حوزه، ش ۵۰ و ۵۱، ص ۹۶؛ در این منبع نمونه¬هایی از این دست ذکر شده است.
[۵۴]ــ برای اطلاع بیشتر رک: حسین مفید، «باورداشت امامت ــ مهدویت در مکتب سامراء»، همان.
[۵۵]ــ پاورقی شماره ۱۳؛ سید محمدحسین تهرانی‌، روح مجرد، ص ۴۹:‌ در نقل اعتراض از جانب یکی از شاگردان و ملازمان سید عبدالغفار مازندرانی به سیدهاشم حداد.
[۵۶]ــ فصلنامه سفینه، سال اول، ش ۱: نامه میرزا مهدی اصفهانی به شیخ محمدباقر ملکی میانجی در ۲۶ جمادی الثانیة ۱۳۶۴٫ق.
[۵۷]ــ صدرالاسلام همدانی، تکالیف‌الانام فی غیبه‌‌الامام، انتشارات بدر، ۱۳۶۱، تکلیف ۳ به بعد؛ محمدرضا روستا، مشرق معنوی، نشر علم، چاپ اول، ۱۳۸۳، دستور سلوک از شیخ مجتبی قزوینی. و همچنین بنگرید به منابر میرزای اصفهانی در روزهای جمعه در مشهد مقدس به نام معرفت نفس به قلم مرحوم یگانه.
[۵۸]ــ سید مصلح‌الدین مهدوی، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان، نشر الهدایه، ۱۳۶۷، صص ۳۵۶ ــ۳۵۵
[۵۹]ــ رجوع کنید به دست‌خطی که از میرزای اصفهانی نقل شد و نیز سید محمدحسین تهرانی، همان، ص ۴۹:‌ در نقل اعتراض از جانب یکی از شاگردان و ملازمان سید عبدالغفار مازندرانی به سیدهاشم حداد..
[۶۰]ــ حامد الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، قدس، ۱۳۵۶، ص ۳۰۲؛ به نقل از مکتب سامراء و جنبشهای سیاسی معاصر، صص ۲۳۶ و ۲۳۷
[۶۱]ــ حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت‌خارجه انگلستان، تهران، ابن سینا، ۱۳۴۸، به نقل از مکتب سامراء و جنبشهای سیاسی معاصر، ص ۲۳۷
[۶۲]ــ رک: آثار میرزا مهدی اصفهانی از جمله ابواب الهدی و معرفت نفس و مکیال‌المکارم از سید محمدتقی موسوی اصفهانی و تکالیف‌الانام از صدر الاسلام همدانی و آثار محدث نوری و … .
[۶۳]‌ــ روش فقهی مکتب سامراء، حوزه، ش ۵۱ و ۵۰، صص ۱۰۱ الی ۱۱۰
[۶۴]ــ محمدعلی رضایی اصفهانی، شیوه¬های تحصیل و تدریس در حوزه¬های علمیه، انتشارات ستاره، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، تابستان ۱۳۷۶، فصل پنجم ، الف‌ــ سبک سامرّائی
[۶۵]ــ محمدعلی رحیمیان فردوسی، همان، ص ۴۱۱: بخشی از مقاله دکتر احمد مهدوی دامغانی در زندگی‌نامه میرزا مهدی اصفهانی.
[۶۶]ــ محمدرضا حکیمی، همان، ص ۲۱۹
[۶۷]ــ محمدعلی رحیمیان فردوسی، همان، ص ۴۱۱
[۶۸]ــ ‌جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی تحت نظر آقا اسماعیل اصفهانی، انجمن حجتیه، ص ۷
[۶۹]ــ همانجا.
[۷۰]ــ سید علی خامنه¬ای، همان، ص ۲۶
[۷۱]ــ همانجا.
[۷۲] ــ محمدرضا حکیمی، همان، ص ۲۲۱؛ طلایه‌دار آفتاب (شرح زندگانی شیخ محمود حلبی)، جمع از شاگردان، ص ۳۱
[۷۳] ــ جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی، ص ۸
[۷۴] ــ طلایه‌دار آفتاب، همان، ص ۳۷ به بعد.
[۷۵] ــ‌آستان قدس، بخش مخطوطات، شمارگان ۱۲۴۵۴، ۱۲۴۵۵، ۱۲۴۵۶، ۱۲۴۸۰
[۷۶]ــ (گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد – سید علی خامنه¬ای – کنگره جهانی حضرت رضا – تیرماه ۱۳۶۵ – ص ۲۸)
[۷۷] ــ فصلنامه سفینه، همان، ص ۷۵
[۷۸] ــ همان، ص ۷۶
[۷۹] ــ به دلیل به دست آوردن پاره‌ای آثار در مباحث فقهی و اصولی از شاگردان این دوره مرحوم میرزای اصفهانی.
[۸۰]ــ محمدعلی رضایی اصفهانی، همان، فصل پنجم، الف‌ــ سبک سامرّائی.
[۸۱]ــ خاطرات آیت‌الله ملکوتی.
[۸۲]ــ فصلنامه سفینه، همان، ص ۷۶؛ منظور از جوان خوش‌استعداد (که امروزه از مراجع عالیقدر شیعه محسوب شوند) ایشان می‌باشند.
[۸۳]ــ نام این عده از شاگردان ایشان را می‌توان در جزوه‌ای پیرامون زندگانی میرزا مهدی اصفهانی، صفحه ۹ یافت.
[۸۴]ــ برای آگاهی بیشتر رک: حسین مفید، «عقل و علم از منظر میرزا مهدی اصفهانی»، فصلنامه ذهن، ش ۲۶، (تابستان ۱۳۸۵).
[۸۵]ــ بنگرید به مباحث تقریرات شیخ محمود حلبی در مقایسه با نسخ به جای مانده از معارف‌القرآن، ابواب‌الهدی و… .
[۸۶]ــ سید علی خامنه¬ای، همان، ص ۲۹
[۸۷]ــ وی در همین اثر خود در انتهای باب الحادی و العشرون به اثر معارف‌القرآن خود، و در باب الثالث عشر به اثر مصباح‌الهدی اشاره کرده است.
[۸۸]ــ مجموعه این آثار را می‌توان در آستان قدس رضوی و مجموعه‌ای که به همت آقای محمد بیابانی اسکویی گردآوری شده است یافت (قم، مرکز معارف شیعه).
[۸۹]ــ به غیر از کسانی همچون حاج‌آقا جلال مروارید و آقای سیّد علیرضا قدوسی که متاسفانه چندان توانایی تدریس به سبب کبر سن ندارند و آیت‌الله حاج شیخ حسین وحید خراسانی که آخرین شاگرد دروس ایشان بود و البته مبانی ایشان را تعلیم نداده ¬است.

 

http://mashrootiat.pchi.ir/show.php?page=contents&id=14826

 

آیة الله حاج شیخ هاشم قزوینی ، همروزگار مرحوم فقیه سبزواری و استاد آیة الله حاج سیدجواد فقیه سبزواری

 زندگینامه آیت‏اللّه‏ حاج شیخ هاشم قزوینی

 

تولد و زادگاه

مرحوم آیت اللّه‏ حاج شیخ هاشم مدرس قزوینی، در سال 1270 ش در روستای «قلعه هاشم خان»(1) قزوین، در خانواده‏ای کشاورز دیده به جهان گشود. وی از دوران کودکی، با محبت و عشق به اهل بیت علیهم‏السلام تربیت و رشد یافت، به طوری که عمل به واجبات و پرهیز از محرمات را از همان دوران مراعات می‏کرد.

 

تحصیلات و اساتید

به نقل استاد محمد رضا حکیمی مقدمات و ادبیات را در قزوین فرا گرفت و پس از تکمیل ادبیات عرب، نزد استادان ادبیات، در محضر اساتید قزوین، که در رأس آنان «حاج ملا علی طارمی» و «آخوند ملا علی اکبر» بودند، سطوح عالیه فقه و اصول را خواند و در همین شهرستان فلسفه اشراق و مشّاء را نزد مرحوم آیت‏اللّه‏ حاج سید موسی زرآبادی قزوینی آموخت.

آن‏گاه برای تکمیل مدارج عالیه استنباط به اصفهان عزیمت کرد و در آنجا نزد مرحوم «کلباسی» و «فشارکی» به کسب علم پرداخت و پس از شش سال اقامت به قزوین بازگشت.

طی این مدت، وصف حوزه علمیه مشهد را ـ که در آن دوران سرآمد مجامع علمی به شمار می‏آمد ـ شنید و طبع دانش پژوهش، او را مایل به مهاجرت به این سامان ساخت و به شوق وصول به این کانون معرفت، بار سفر بست. در مشهد از محضر آیات حاج آقا حسین قمی و میرزا محمد آقا زاده خراسانی (فرزند آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، صاحب کفایه ) کسب کمال نمود و از دو استاد اخیر به اجازه اجتهاد مفتخر گردید و همین اجازه از طرف آیت اللّه‏ العظمی سید ابوالحسن اصفهانی به توقیع «صدر عن اهله و وقع فی محله» موشّح گردید.(2) و پس از بازگشت از عراق با مهاجرت آیت‏اللّه‏ میرزا مهدی اصفهانی به مشهد در سال 1340 ق(3)، مدتی نیز از محضر ایشان بهره برد و مبانی اصولی میرزا نایینی را از ایشان فرا گرفت.

 

علاقه و احترام به اساتید

از آنجا که استاد در شکل‏گیری شخصیت علمی و معنوی شاگرد نقش اساسی دارد، در اسلام سفارش بسیار شده است که احترام آنان حفظ شود. مرحوم حاج شیخ هاشم نیز مانند بسیاری از عالمان، به اساتید خود احترام فراوان می‏گذاشت و به آنان علاقه وافر داشت.

نامه‏ای از ایشان در دست هست که در سال 1362 ق به استادش حضرت آیت‏اللّه‏ میرزا مهدی اصفهانی نوشته‏اند(4) که نامه را با عبارت: «بِاَبِی اَنْتَ وَ اُمّی»؛ «پدر و مادرم فدای تو باد!» آغاز می‏کند و پس از اظهار ارادت فراوان می‏نویسد:

«دعاگو قبل از عید نوروز به سمت عتبات حرکت کرده بودم، لذا از تشریف فرمایی جناب عالی به طرف تهران مطلع نشده، بعد از مراجعت هم به فاصله چند روز به مشهد حرکت نموده، در میامی، از توابع مشهد مطلع شدم که در تهران توقف دارید. در هر صورت میل دارم بقیه عمرم در خدمت شما صرف شود و فعلاًمتحیّرم که چه باید کرد. آیا جناب عالی میل دارید در تهران بمانید یا در عتبات متوقف خواهید شد یا مراجعت خواهید فرمود، و علی فرض اخیر، چه مقدار در تهران خواهید بود؟ اگر مدت زیاد است همان جا خدمت برسم. علی کلّ حال خوب است مخلص را از حال تحیّر خارج فرمایید.»

در پایانِ نامه می‏نویسد: «اگر امری، نهیی و خدمتی باشد به ارجاع آن سر افرازم فرمایید. و استدعا دارم که به دستخط شریف هر چه زودتر از حالات خودتان مرقوم و قلب افسرده و پژمرده دعاگو را روح تازه و حیات نوین بخشید.»(5)

 

شاگردان شیخ

مرحوم آیت‏اللّه‏ حاج شیخ هاشم قزوینی قبل از حادثه گوهرشاد و پس از سقوط رضاشاه و احیای مجدّد حوزه مشهد، یکی از بهترین مدرسان سطوح عالی، کفایه، رسائل و مکاسب بود. در دوران حضور پربرکت چهل ساله مدرس قزوینی در مشهد مقدس، شخصیتهای بسیاری ازمحضر وی بهره برده‏اند. به نقل از استاد واعظ‏زاده خراسانی، شاید بیش از هزار طلبه در مدت مدید تدریس او از درس وی استفاده کردند.(6)

از شاگردان مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی می‏توان به شخصیتهای زیر اشاره کرد:

مقام معظم رهبری آیت اللّه‏ العظمی خامنه‏ای ، شهید آیت اللّه‏ سعیدی، آیت اللّه‏ العظمی صالحی مازندرانی، آیت اللّه‏ خزعلی، آیت‏اللّه‏ میرزا حسنعلی مروارید، آیت اللّه‏ واعظ زاده خراسانی،آیت اللّه‏ میرزا جواد آقا تهرانی،  آیت اللّه‏ سید جواد سبزواری، آیت اللّه‏ شمس، آیت اللّه‏ لنگرودی، آیت اللّه‏ محمد باقر ملکی، مرحوم آیت اللّه‏ میرزا محمد انواری، آیت اللّه‏ واعظ طبسی، آیت اللّه‏ حاج میرزا مهدی نوغانی، آیت‏اللّه‏ عبد الجواد غرویان، استاد محمد رضا حکیمی، حجت‏الاسلام والمسلمین استاد محمد کاظم مدیر شانه چی، استاد محمد تقی شریعتی مزینانی، حجت‏الاسلام والمسلمین محمد شریف رازی، حجت‏الاسلام والمسلمین سید علیرضا قدّوسی، حجت‏الاسلام والمسلمین دکتر سید جواد مصطفوی، استاد محمد باقر بهبودی، دکتر محمد جعفر جعفری لنگرودی، دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی،  دکتر عبد الجواد فلاطوری، شهید حسین آستانه پرست، مرحوم حاج علی اصغر عابدزاده، استاد شاعر، مرحوم ذبیح اللّه‏ صاحبکار

رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در توصیف ابعاد شخصیت استاد فرزانه‏اش می‏فرماید:

«پس از اینکه شرح لمعه را تمام کردم، رفتم درس مکاسب و رسائل مرحوم آیت اللّه‏ شیخ هاشم قزوینی (که از شاگردان مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی) و اهل ریاضت و مدرس درجه یک مشهد و بسیار مرد محترم و ملا و معروف در بین خواص مشهد، مرد آزاده و روشن ضمیر بود. به خصوص در نزد اهل علم، ایشان مرد ملاّ و جامع و خوش بیان بودند؛ به طوری که من در نجف و در قم که اغلب درسهای آنجا را رفتم کسی به خوش بیانی ایشان ندیدم. بخش عمده درس رسائل و مکاسب و کفایه را پیش ایشان خواندم... یک مدتی هم درس خارج حاج شیخ هاشم قزوینی رفتم؛ یعنی ایشان با اصرار خود ما یک درس خارج اصول شروع کرد. مرحوم شیخ هاشم با بحث وسیع، همه اقوال را نقل می‏کرد و بعد رد می‏کرد.»(11)

 

عروج ملکوتی شیخ هاشم قزوینی

جامه مرگ بر قامت همگان دوخته شده و مرگ خواسته یا ناخواسته به سراغ همه خواهد رفت و خوشا به حال کسانی که روحشان آراسته به معنویات به سوی محبوب پر کشد.

آقای حاج شیخ موسی، داماد آیت‏اللّه‏ حاج شیخ‏هاشم‏که سالها پیش مرحوم شده‏اند، نقل کرده است، جریان رحلت ایشان از این قرار بود که مرحوم شیخ هاشم، روز وفات به حمام می‏روند تا خود را پاکیزه کرده برای عروج ملکوتی آماده کنند. حمام ایشان طول می‏کشد. خدمتکار ایشان سؤال می‏کند: آقا! چرا حمام شما این همه طول کشید؟

ایشان پاسخ می‏دهند: بله، طول کشید.

بعد از حمام برای ایشان یک استکان چایی می‏برند و کس دیگری را کنار ایشان مشاهده می‏کنند. چایی برای میهمان می‏برند. بعد از مدتی میهمان ناشناخته ناپدید می‏شود و شیخ جان به جان آفرین تسلیم می‏کند.

نقل دیگر(39) آن است که مرحوم آیت اللّه‏ شیخ هاشم روز وفات به حمام می‏روند و بعد از حمام تمام گلهای باغچه منزل را می‏چینند. در همین وقت کسی درِ منزل را می‏زند و میهمانی وارد می‏شود. برای میهمان چای می‏برند، ولی بعد از چند لحظه میهمان غایب می‏شود و مردم بدون اطلاع اهل منزل جهت تشییع جنازه هجوم می‏آورند.

سرانجام مدرس والامقام حوزه علمیه مشهد، آن عالم مذکّی و مربی، پس از شصت و نه سال عمر با برکت، چهل سال تدریس و تربیت شاگردان برجسته و وارسته در تاریخ 22 مهر ماه 1339 ش همزمان با بیستم ربیع‏الآخر 1381 ق درگذشت و در مدخل ورودی حرم مطهر رضوی، از طرف ضلع شمالی صحن آزادی (صحن نو) کفشداری شماره 7، به خاک سپرده شد.

 

تبیان