شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار ( شبستان آیة الله فقیه سبزواری )

 

 

شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار
( شبستان آیة الله فقیه سبزواری )

یادگار همّت بلند مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

به نقل از کتاب :

سبزوار ، شهر دیرینه های پایدار

نوشته :

استاد محمود بیهقی

پژوهش و تدوین :

سید محمد فقیه سبزواری

 

دانلود فایل

شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار ، از یادگارهای مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

 

احداث شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار 

بانی معظم : مرحوم حسین خان غـنی

و

به سعی و همّت مرحوم آیة الله العظمی

حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

***

پژوهش و تدوین :

سید محمد فقیه سبزواری

 

دانلود با فرمت word

دانلود با فرمت pdf

 

تلگرام

https://t.me/faghih_e_sabzevari/7308

https://t.me/faghih_e_sabzevari/7309

شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار ، یادگار همت مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

شبستان شرقی مسجد جامع سبزوار ،

یادگار همت مرحوم آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری

 

مسجدجامع سبزوار

وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰ ۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد

● سبزوار

شهر سبزوار  یكی ازشهر های قبل از اسلام ایران است در این شهر دو بازار طولانی بوده كه از چهار دروازه شهر شروع می شده كه عمود بر یكدیگر چهار سویی در وسطبوجود می آورده است كه در سالهای۱۳۱۷و۱۳۱۸ هجری شمسی به منظور احداث خیابان تمام بازارهای سبزوار را خراب كرده و به جای ان خیاببان شمالی جنوبی به نام خیابان اسرار وشرقی غربی به نام خیابان بیهق احداث كردید.

● مسجدجامع سبزوار

این مسجد در طرف جنوبی خیابان بیهق نزدیك چهارسوی دوخیابانبیهق واسرار واقع شده وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰/۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد.

در اطراف حیاط دو ایوتان شمالی وجنوبی وبقیه ابنیه عبارت از شبستانهای متعدد است وبنای ایوان جنوبی مسجد مهمتر از بقیه است ودو شبستان ضلع غربی ۵ فراختز ار شبستانشرقی است ایل توضیع كه د رشبستان غربی سه ضربی بنا شده ودر شبستان شرقی دوضربی بوده كهاكنون تغییر شكل یافته ودر جای خود شرح داده میشود در وسط دو ضلع شرقی وغربی نمایی دو ایوانچه ای كوچك قرار دارد كه ایوانچه طرف غربی رارویی ضربی های این قسمت استدر سمت شرقی نمای ایوانچه را قدری بلند تراز دیوار شبستان بتازگی بنا گردیده.

▪ ایوان شما لی مسجد جامع

در ورودی مسجد از ایوان شمالی است كه در موقع احداث خیابان بیهق این راه را بسته ودهنه ایوان را پنجره بزرگی كه شیشه دارد قرارداده اند و برای ورود به مسجد از دو طرف خارج ایوان ۳ سه متری از شبستان ۳ مسجد را برای وروددر نظر گرفته اند وبرای هر یك در آهنی بزرگی در كناذ خیابان نصب كرده اند در داخل ایوان وسردر ان كتیبه ونقشی دیده نمی شود.

دو پله كج ومعوج آهنی در فضای ایوان نصب كرده اند كه بسیار نا هنجاروفاقد ظرافت است .

حجرات طرف ۳ پشت بام شبستان باسم كتابخانه ساخته شده اما كتابی نداردوحجرات ظرف دیگر ایوان در بالای شبستان قران خانه است ودرانجا تحوید وقرا عت قرای را به رایگان به مردم می آموزند در واقع كلاس قراعت قران است.

ارتفاع سردر ایوان ۳ كه نمای ان اجری ساده است چهارده متر میباشد.

از امتیازات ایوان ۳ دو مناره كوتاه كوچك است كه كصی برای گفتن اذان استفاده نمی كند وتقریبال زاعد به نظر میرسد ودیكر این كه دزر دو پخ چپ وراست ایوان دو سنگ كوچك سیاه نصب شده است.

تاریخ این دو سنگ سال یكهزارو یكصد و سی و شش قمری است ودر سنگ پخ چپ این عبارت در بالا هو اللهودر سطح زیر ان بسم الله الرحمن الرحیم خوانده میشود در دیگز حكمی صادر شده این حكم از شاه طهماسب ثانی فرزند شاه سلطان حسین است كه دریافت پیشكش ورود راموقوف داشته است و در پخ طرف راست سنگ دیگری بهمین مضمون نصب است ولیكن حاكی از تعهد متصدی امر دریافت پیشكش ورود می باشد و در واقع یكنوع التزام میباشد و عبارت سنگ چنین است.

در بالا هوالمراد مقرر شد آنكه چون پریشانی و اختلال اوضاع رعایا و سكنه و متوطنین بلده و بلوكات دارالمومنین سبزوار سبب تاخت و تاراج از بكیه مشفیه و افاغنه... مخاذیل بعداوت و ساطع است لذا بنابر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس كه جان ما غلامان فدای تراب پای مباركش باد و جوه پیشكش كه حكام سابق از رعایا توقع می نمودند بر عایای الكای مزبور بخشیدند كه رعایا مرفه الحال بفراغ بال بدعا گوئی دوام دولت ابد مدت و بیچارگی و درویشی خود قیام و اقدام نمایند و بعد اگر احدی از عجزه این ولایت وجوه مذكور را توقف نماید نا صوفی اوجاق كیوان رواق خواهد بود كدخدایان و رعایای الكای مذكور من جمیع الجهات مستمال و امیدوار باشند و بدین علت دیناری با حدی نخواهند داد و در عهده شناسند مقرر آنكه من بعد اگر این بنده ی درگاه توقعی نمایم تا صوفی اوجاق كیوان مدار باشم فی شهر ذیقعده سنه ۱۱۳۶ حرره العبد محمد امین الحسینی فحوای عبارت سنك كه به نام محمد امین الحسینی ذكر شده شاید حاكم سبزوار بوده تعهد می كند در آتیه بابت پیشكش ورود از كسی وجهی دریافت نكند و اگر وجهی بگیرد ناصوفی باشد و توجه شود كه ضمام این تعهد بسیار عجیب است زیرا غالب مردم، ناصوفی هستند و ایرادی هم بر كسی كه ناصوفی باشد نیست، خط فرمان شاه طهماسب نستعلیق بسیار پستی است ولیكن تعهد محمد امین با خط ثلث بهتری نوشته شده است.

در دالان طرف شرقی ایوان شمالی جامع سبزوار سنگ مستطیل خوش خطی است كه گوشه ی راست طرف بالا و گوشه چپ طرف پایین آن شكسته و از بین رفته است و همان سنگ شكسته ناقص را بدیوار دالان در نزدیك دری كه از ایوان وارد راهرو می شود نصب كرده اند و اتفاقاً تمام عبارت این سنگ و شكستگی آن در سال هزار و سیصد قمری از طرف مرحوم حسنخان اعتماد السلطنه در صفحه دویست و چهار جلد سوم مطلع الشمس ذكر شده و عیناً از آن كتاب ذیلاً نقل می شود.

از فرمان همایون شد آنكه چون غسل و دفن اموات واجب كفایی است و اخذ اجرت غسالی و گوركنی نامشروع است لهذا در این ولاشمه ای از مراحم بینهایت شامل حال شیعیان ولایت سبزوار گشته مالی غسالی و گوكنی از جمله ی وجوه رعیب خانه و ابواب جمع ولایت مذكور است از ابتدای همین سال تصدق فرمودیم و ثواب آنرا بمحضرات عرش مرتبات چهارده معصوم هدیه نمودیم كه موافق شرع شریعت عمل نموده طلب اجرت از احدی ننمایند و از جاده شریعت غرا عدول و انحراف نورزند سادات و ارباب و اهالی و كدخدایان ولایت مزبور حسب المسطور مقرر دانسته رقم این عطیه را بر سنگ نقش كرده در محل مرتفع كه عبور خلایق آنجا باشد مؤكد بلعنت نامه نصب نماید و خلاف كننده و تغییر دهنده امر مذكور را از مردودان درگاه الهی شناسند و عمال و متصدیان مهمات مالی و غسالی و گوركنی را بتخفیف و تصدق مقرر دانسته یكدینار بدانعلت بحواله ندهند و طلبی و توقعی از مولانا محمد علی سبزواری و سایر غالان و گوركنان ولایت مذكور ندارند و در این باب غدغن لازم شناسند و از جوانب در این جمله روند و هر ساله حكم مجدد طلب ندارند تحریرا فی پنجشنبه ذیقعده سنه نهصد و هفتاد و نه ، این فرمان از جانب شاه طهماسب اول صادر شده است.

▪ شبستان شمالی جامع سبزوار

در سمت شمال مسجد و شرقی ایوان شمالی شبستانی است شامل نه ضربی كه یك ضربی آنرا كه در زاویه ی شمال شرقی شبستان واقع شده در سالها قبل از شبستان جدا و دیوار كرده و ضمیمه ی دكان كنار خیابان بیهق نموده اند( و این عمل خلاف موازین شرعی است و كسی مجاز نیست محل نماز گذاران را بدیگری برای كسب واگذار كند) و سه ضربی طرف راست این شبستان مجاذی فضای مسجد و از آنجا نور میگردد و در آهنی شیشه دار در جلو این سه ضربی نصب است و بقیه متضل بشبستان شرقی مسجد می باشد.

▪ شبستان شرقی جامع سبزوار

در طرف شرقی جامع سبزوار در ابتدای بنا شبستان پا بگودی برای نماز شبیه حوضخانه ساخته شده بوده كه با چند پله از فضای مسجد وارد این شبستان روزهای تابستان گرم سبزوار بسیار مفید بوده است و برای وضع شبستان مذكور عین عبارت صفحه ۲۰۳ جلد سوم كتاب مطلع الشمس را عیناً می نویسم ( در طرف مشرق مسجد شبستانی زیر زمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط تازه مدرسی بنا كرده اند)

این شبستان را واقف در گودی ساخته بوده تا حرارت تابستان در فضای داخلی آن در فصل گرما كمتر موثر باشد و سقف شبستان از كف مسجد قدری بلند تر بوده و در شبهای تابستان در ماهتابی و پشت بام این شبستان بعبارت می پرداخته اند و در هشت سال قبل این شبستان را كه سالم و بی عیب بوده و با اینكه مردم هم راضی بخرابی نبوده و اعتراض می كرده اند خراب كرده و سپس كف شبستان را بالا آورده همسطح شبستان شمالی و فضای مسجد قرار داده اند و با نصب چند پایه آهنی گرد بر روی پایه های قدیمی شبستان سابق و با طرح سقف آهنی شبستانی بعرض هشت متر و شصت صدم و طول سی و هفت متر و بیست صدم جدیداً ساخته و با نصب نه دهنه در آهنی با خفنك دریچه دار بطرف فضای مسجد بنای شبستان جدید را بپایان می بردند و دهنه وسط شبستان را نمای ایوان كوچكی داده قدری از لبه بام شبستان بلند تر كرده و با كاشی تزیین نموده اند و نمای این شبستان جدید بطرف فضا در پایه ها و لب بام و پشت بام و پشت بغل درها كاشی خشتی الوان با خطوط و نقوش تازه زینت یافته در صورتیكه قبلاً در این مسجد مطلقاً كاشی كاری وجود نداشته است.

در خفنك در وسط شبستان كه تماماً مزین بكاشی است این عبارت با خط درشت نستعلیق كاشی سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده( بسمه تعالی بانی معظم مرحوم حسینخان غنی بسعی حضرت آیت الله العظمی آقای حاج میرزا حسین فقیه سبزواری در سال ۱۳۸۵ قمری با تمام رسید) و در زیر این عبارت با خط نستعلیق ریز مرقوم شده( بقلم حاج محمد حسن رضوان كتیبه نویس آستان قدس رضوی و بكاشی پزی استاد محمود معاونی) و در همین خفنك با خط نستعلیق درشت در دو قسمت نوشته شده عجلوا بالصلوه قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت.

و در پایه راست و چپ همین دهنه با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی از بالا بپایین پایه نوشته شده (الله محمد علی فاطمه حسن حسین) و در زیر این كلمات در پایه راست با خط نستعلیق ریز مرقوم است( ساخت مشهد) و درپایه چپ( محمود معاونی) در پایه های جلو شبستان تازه ساز كه بطرف فضای مسجد است كاشی خشتی هفت رنگ با نقوش مناسب نصب شده و در هر پایه از بالا به پایین در سه جا با خط درشت كاشی سفید و زمینه لاجوردی در سه ترنج رقم شده (لااله لا الله محمد رسول الله علی ولی الله ) و این عبارت در تمام پایه ها تكرار گردیده است. در لبه دیوار شبستان كتیبه ای ابداع شده و از طرف راست سوره مباركه جمعه را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی شروع كرده و در طرف چپ شبستان كه متصل بشبستان شمالی است با ذكر (صدق الله العلی العظیم) كتیبه خاتمه یافته و در آخر آن با خط ریز رقم شده (رضا قدس-فرازی) تمام كاشی بدنه شرقی مسجد كاشی خشتی هفت رنگ است و تا اندازه ای ظریف و رنگ درخشان دارد و خطوط این جبهه متوسط و در سال ۱۳۸۵ قمری كاشی ها را ساخته اند و درهای این شبستان بطرف فضای مسجد تماماً آهنی و خفنك و دریچه در بالای در و شیشه داراست در صورتیكه درهای سایر شبستانها چوبی است و چون در سبزوار موریانه چوب را فاسد می سازد از این جهت و اینكه بسبك روز درها را ساخته باشند در آهنی با شیشه برای شبستان نو ساز تهیه كرده اند.

وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰ ۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد

▪ ایوان جنوبی جامع سبزواری

اهم بنای جامع سبزوار كه جلوه ی خاصی دارد ایوان جنوبی آنجا و دو مناره آجری بدون تزیین بالای ایوان جنوبی است و هر چند ایوان جنوبی در زمان بنا كاشی یا گچ بری نداشته ولیكن با تمام سادگی اسلوب ابنیه اواخر قرن هشتم هجری را می رسانیده است و عرض ایوان نه متر و بیست و پنج صدم متر است و نغل آن نوزده متر و هفتادو پنج صدم متر می باشد و ارتفاع ایوان هفده متر و شصت صدم و با ضربی روی فضای ایوان در حدود بیست متر است و محراب مسجد در آخراین ایوان است.و در بالای محراب نوشته شده( سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی باركنا حوله لنریه من آیا تنا انه هوالسمیع البصیر اللهم اغفرلنا و لوالدنیا تحریراًفی شهر رجب ۱۲۹۲ (كتبه محمد حسین بن محمد باقر)

در ابتدای ایوان بعد از دو متر پایه قطور ضربی ایوان پیش‌آمده و در بالای این قسمت چند نقش ظریف با نیل و قرمزی و زرد نقاشی كرده اند و در وسط دو پایه ضربی ایوان یك غرفه ی كم عرض طولانی است كه راه آن از پشت بام است و از این غرفه تمام مسجد را می توان زیر نظر گرفت پایه های ضربی ایوان پر قطر در نظر گرفته شده كه سنگینی سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان را بتواند تحمل كند و ارتفاع دو مناره ی بالای ایوان از پشت بام با ماذنه آن یازده متر است و با وجود چنین پایه های قطور سقف ایوان و الفرها و گوشوارها كه با خشت پخته خفته و راسته بنا شده در هر چهار طرف سقف و در محراب آخر ایوان درزها و شكست های قدیمی دیده می شود كه در فرصت مناسب باید مرمت شود و در ضلع طرفین محراب در كلفتی پایه ی دو طرف دو حجره ی كوچك است كه محل قرآنهای اوراق شده بود و موذن مسجد از مناره ی طرف راست ایوان اذان می گوید و راه مناره ی طرف چپ رتا مسدود كرده اند.

در دو طرف ایوان جنوبی جامع سبزوار در هر طرف چهار ضربی بلند و رسا و پر اوج در راست و چپ ایوان در زمان بنا ساخته شده كه سقف آنها قریب سه متر از ضربی شبستانهای دیگر بلند تر است و این ضربیهای دو طرف ایوان را بمنظور پشت بند و تكیه گاه ایوان طرح كرده اند تا پشتیبان و محل اتكاء پایه ها و سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان باشد تا پایه های ایوان از هم نگسلد . در طرف شرقی ایوان جامع سبزوار از وسط دو ضربی سقف بلند جنب ایوان راهی سراشیب و سرازیر است كه بدرآهنی كوچكی منتهی میگردد و این در بكوچه ی نوبان باز می شود و مورد رفت و آمد مردم است و باین ترتیب جامع سبزوار دو در احداثی در خیابان بیهق در ضلع شمالی مسجد دارد و یك در كوچك در ضلع جنوبی كه به كوچه ی نوبان باز شده و این هر سه در احداث است و راه اصلی ورود بمسجد فقط اسپر ایوان شمالی بوده كه اكنون مسدود و بجای آن پنجره ی بسیار بزرگ قرار داده اند. در دو پایه طرفین ایوان كاشی كاری بدیعی از كاشی خشتی هفت رنگ شده كه ذه تعریف می شود.

در دو پایه طرفین ایوان جنوبی حاشیه ها و خوانچه ها و مربع ها و گلدان ها طرح شده و در مربع ها با خط بسیار درشت ثلث و كاشی سفید و زمینه لاجوردی كلمات الله و محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین را از بالا بطرف پایین نوشته اند و خوانچه های دو پایه ایوان با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی لا اله الا الله و محمد رسول الله و علی ولی الله را رقم كرده و اطراف خوانچه ها بنقوش متناسب زینت یافته و در هر حال پایه های ایوان كه قبلاً ساده و آجری بوده اكنون دارای كاشی هفت رنگ می باشد.

در نزدیك دهنه ایوان بر قطر پایه یك كتیبه طولانی ازطرف راست ببالا آغاز شده و تا بالا ی سر در رفته و سپس از لبه سر در بطرف پایه چپ سرازیر شده و همه جا دور لبه ایوان را سیر كرده و در زمینه كاشی لاجوردی سیر نزدیك به رنگ سیاه و خط ثلث با كاشی سفید آیه مباركه نور را و سپس آیات دیگری از قرآن را در این كتیبه نوشته و در آخر كتیبه در پایه چپ در مربع مستطیلی رقم شده (باهتمام جناب خیر الاج محمود مسلم زید توفیقانه پایان یافت ساخت مشهد محمد تقی قدس۲۵/۶/۴۷)

تمام پشت بغل ایوان كاشی خشتی با نقوش متناسب است و در وسط هر پشت بغل با خط ریز عباراتی نوشته شده كه بواسطه بلندی ایوان و ریزی خط خواندن و عبارت میسر نگردید.

در یخ ایوان كتیبه دیگری است كه سوره مباركه هل اتی را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه كاشی لاجوردی نوشته اند خط این كتیبه بسیار پست است و كاشی آنهم چندان مطلوب نیست.

در پیشانی سر در ایوان جنوبی جامع سبزوار در یك سطر دراز در زمینه كاشی لاجوردی و خط كاشی سفید نستعلیق زیبا عبارت ذیل را نوشته و نصب كرده اند.

(بمفاد آیه شریفه(و ما تقدموالا نفسكم من خیر تجدوه عندالله) بهمت حاج محمود مسلم فرزند حاج محمد حسین مسلم وسعی حجت الاسلام آقای حاج محمد تقی عندلیبی این مكان مقدس تعمیرات لازمه و كاشیكاری گردید خداوند متعال در یوم الاینفع مال و لابنون جزای خیر بمعظم له عنایت فرموده و همین عمل خیر و سایر اعمال خیر ایشان را زاد و توشه آخرت قرار دهد بتاریخ محرم الحرام ۱۳۸۹) این سال قمری است و كاش الوان تمام سطح پایه ها و سر در ایوان را در چهار سال قبل تهیه و نصب كرده اند و با اینكه تمام كاشی ها خشتی و غیر معرق است از نظر طرح و رنگ بهتر از كاشی جلو شبستان شرقی مسجد است و جلوه تامی بعمارات جامع سبزوار كه قبلاً هیچگونه تزئینی نداشته بخشیده است.

كف ایوان جنوبی با موزاییك سربی رنگ فرش شده و واضح است موزاییك در یك اثر باستانی بیمورد و غلط است و بهتر است كف ایوان را با آجر سبز محكم و یا با سنگ بادوام مفروش سازند.

▪ شبستان غربی جامع سبزوار

در طرف غربی فضای جامع سبزوار شبستانی طولانی در نه دهنه ساخته شده كه دهنه وسط را بعنوان راهرو قرار داده و از آنجا وارد شبستان می شوند و بقیه شبستان غربی راهش از دالان جنب ایوان شمالی مسجد است نمای این ضلع مسجد قبلاً آجر ساده بوده و روكاری نداشته است و اكنون روی پایه های بطرف فضا را با كاشی نره ی سفید و سیاه مزین كرده و جا بجا الله و محمد و علی را با خط كوفی بنایی نوشته اند و در سر در كوچك راهرو شبستان كتیبه مختصری بعرض دهنه راهرو و نزدیك بلبه سر در آیه شریفه نور را با خط ثلث كاشی سفید قدری ریز و زمینه كاشی لاجوردی نوشته و نام خطاط این كتیبه ذكر نشده و در بغل سر در كوچك راهرو و نقوش متناسب با كاشی خشتی هفت رنگ دیده می شود.

پایه های شبستانها و ایوانها در زمان بنا بطرف فضا آجر ساده بوده و در سال اخیر تمام پایه ها را در چهار ظرف مسجد با سنگ معدن خلج مشهد در چند رك سنگ نصب كرده اند و شبستانها با قالی و زیلوی نذری مفروش شده و در تمام شبستانها بواسطه گرمی تابستان سبزوار كولر و با دزن برقی قرار دارد و دو خادم از اداره اوقاف موظفند و جاروب و تنظیف مسجد را عهده دار می باشند و مردم سبزوار در كمال گشاده دستی مرمتها و كاشیكاری و فرش و زیلوی مسجد را تقریباً الی الله مورد اقدام قرار داده اند.

اما بنای این مسجد را تا بحال نتوانستم بدست آوردم و در سبزوار گفته می شود كه مسجد جامع سبزوار از بناهای سربداریه است و در كتاب گنج دانش در صفحه ۳۲۳ می نویسد (مسجد جامع سبزوار كه از ابنیه سربداریه است بنای علای محكمی است )ولیكن مآخذ این قول را ذكر نمی كند و در كتاب مطلع الشمس تألیف اعتماد السلطنه نیز در صفحه ۲۰۳ جلد سوم بدون ذكر ماخذ نوشته (مسجد جامع سبزوار را بقول سبزواریها كه این عنوان را سینه بسینه تا بحال شنیده اید و در كتاب مذكور از ابنیه سربدارها می دانیم ولیكن در كتاب تاریخ بیهق برای سبزوار دو مسجد را ذكر می كند كه یكی مسجد آدینه سبزوار بوده و اكنون بنام مسجد پامنار نامیده می شود و شرح آن قریباً بیاید دیگری مسجدی بوده كه بنام مسجد سبز نامیده می شده و عبارت تاریخ بیهق در این مورد چنین است.

( و عمارت مسجد سبز بر دست خواجه امیرك نزل آبادی بودفی سنه اربع و ستین و اربع مائه و آن پیش از این سر گشاده بوده است و در میان آن درخت كشته و خواجه امیرك برین هیئت مرمت عمارت كرد) لذا با ذكر عبارت صفحه پنجاه تاریخ بیهق چاپ تهران حدس می زنم كه مسجد جامع سبزوار در قرن پنجم قبلاً در سبزوار وجود داشته و شاید سربداریه بتجدید یا مرمت مسجد پرداخته باشند و در مسجد جامع كنونی هیچگونه كتیبه و سنگی كه حاكی از نام بانی وسال ایجاد مسجد باشد باقی نمانده است تا پرده این ابهام را بردارد و در تاریخ روضه الصفا ضمن حالات سربداران نامی از تاریخی بنام تاریخ سربداران میبرد كه این كتاب را بنده ندیده ام و شاید در آن كتاب نام مسجد جامع سبزوار را كه سربداران ساخته اند ذكر كرده باشد و با توجه بمدت سلطنت هر یك از سربداران هیچكدام فرصت بنای مسجدی را نداشته مگر خواجه علی موید سربداری آخرین نفر از این سلسله كه بیست و هفت سال تا زمان پیدایش امیر تیمور كوركان در سبزوار و نیشابور و طوس و كاشمر و دامغان و گاهی استر آباد سلطنت كرده و احتمال می دهم بنای مسجد جامع از نجم الدین امیر علی موید سربداری باشد و در خاتمه ی این قمست می نویسم كه در مسجد ذكر شده بشرح ذیل سنگی بتاریخ ۱۲۷۶ قمری كه در ایوان شمالی مسجد بوده حاكی از اینكه شخصی ایوان را سنگ فرش كرد ولیكن نام بانی را عمداً تراشیده اند.

● معماری وسازه مسجدسبزوار

۱) بی :

دونالد ویلبر به خوبی بی سازی بناهای دوران ایلخانی را در ایران توصیف می كند كه در برخی موارد انتهای انها مشخص نیست سازه های دوره ایلخانی جنانكه ویلبر می كوید بی و كرسی جینی محكمی در زیر زمین دارند .

البته كفته های ویلبر نمی تواند در مورد همه بناها تعمیم داده شود. جنانكه بنای برعطمت سلطانیه به عنوان نماد معماری دوره ایلخانی كمتر از یك متر بی سازی دارد. در برخی بناها دیوارها را روی عارضه های طبیعی كار می كذاشته اند . جنانكه دیوارهای حصار شهر ایلخانی طایران توس فاقد بستر سازی است و اصلا بی ندارد.

در بخش شمالی مطابق كمانه زنی انجام شده در سال ۱۳۷۳ دیوارهای بار بر ایوان شمالی حداقل یك متر بی سنكی دارد كه با توجه به رها شدن كار به صورت ناتمام انتهای بی مشخص شده است. اما احتمالا تا محل خاك ترسك ادامه بیدا می كند. در قسمت جنوب غربی ان كه به واسطه مشكلات بیش امده بی بنا قابل رویت است می بینیم كه اختلاف ارتفاع از كف بیرون مسجد ( در سرای تجاری جنوبی ان ) تا كف مسجد جیزی قریب به ۵/۷ متر است.

مشكلات به وجود امده برای بی مسجد به واسطه نشت ابهای زیرزمینی است. اكر جه سردر كمی قنات های قدیمی در نتیجه اجرای نادرست طرح فاضلاب در این شهر و در نهایت نشست و انحراف بایه های جرزها مشكلات جدیدتری را هم برای این بنا به بار اورده است.

این حالت انحراف وقتی بدید می اید كه زمین های مجاور ( و نه زیر ) بی سست و نابایدار كشته و یا زمانی كه جاله ای عمیق در زمین مجاور بی ایجاد شده باشد.

۲) دیوارها :

اهمیت اجتماعی مسجد جامع از همان ابتدای ساخت و میل به ماندكاری ان – و نیز جنانكه كفته شد عبور قنات های اب از بستر زیر بی – موجب شده است كه در ساخت ان از اجر استفاده شود اما طبق یافته های باستان شناسی در ایوان شمالی مسجد قدیمی ( احتمالا مسجد سبز) از خشت بوده است. دیوارهای زبره كشیده و مرتفع كه تقریبا در همه قسمت های مسجد مشاهده می شود از خصوصیات سازه های این عصر ( خصوصا در نواحی خراسان بزرك ) می باشد.

۳) بوشش ها

بوشش ها اساسی ترین وجه مشخصه مهم ترین ابتكار معماری ایرانی و نقطه عطف بیوند مردمان این سرزمین و بایسته های اقلیمی اش می باشند. بوشش ها را در تقسیم بندی عمومی ان به بوشش های تخت و بوشش های سغ ( یا ازج ) كه همان بوشش های منحنی می باشند – تفكیك كرده اند . بوشش های منحنی یا تاقی نیز به شیوه های متفاوت دسته بندی شده اند :

۱) براساس نوع جفد ( یا منحنی ) به كار رفته در انها : قوس های مازه ای ( بیز _ بستو و ......... اغلب جفدهای مورد استفاده در معماری بیش از اسلام ) و تیزه ای ( جمانه – بنج اوهفت – شیدری – سروك سه بخشی – شابزی و .... )

۲) از لحاط شیوه جیدمان اجرها : رومی – ضربی – جبیله و مخلوط رومی و ضربی

۳) از نقطه نطر شكل كلی تاق : تاق اهنك – تاق جهار بخشی – تاق كرد كلمبو و جهار كرده و سه كرده – كنبد- كاربندی و...

به طور كلی در شیوه بوشش های منحنی در معماری ایرانی تكامل به وضوح مشاهده می شود.

انجا كه كوشواره های ابداع شده در بنای جهار تاقی از حالت جوبی ( اتشكده بازه هور – تربت حیدریه ) به فیلبوش ( اتشكده اذر برزین مهر – ریوند سبزوار ) و سبس به سكنج ( عمده مساجد بعد از اسلام ) می رسد اسبرهای طولانی تاق اهنك نیز برای باز شدن فضاها كنار می رود و بایه هایی برای تكیه بر جهار جهت ایوان كرخه جای انها را می كیرد.

و انجا كه جفدهای مازه ای برای كوجك كردن حجم عموم ساختمان جای خود را به جفدهای تیزه ای می دهند در نهایت ساختمان به عنوان یك حجم توبر یك تكه و صلب به اندامواره ای با ماهیجه های به هم بیوسته و سازه ای استخوان دار دیكركون می شود.

در خراسان به عنوان یكی از خاستكاههای مهم بوشش های منحنی و ناجی اصالت ایرانی – بی شك نمونه های بی نطیری از این كونه ابتكار عمل ها یافت خواهد شد .

تاق های اجرا شده در این مسجد از هر دو نوع رومی و ضربی است و شیوه اجرای جبیله نیز در ان دیده نشده است. اجرای رومی تاق ها در همه تویزه های باربردیده می شود و اجرای ضربی نیز در اغلب تاق های اهنك مشاهده می شود و اساسا تاق های اهنك را با اجرای ضربی می شناسند .

این تفكیك وطیفه میان جرزهای باربر و دیوارهای حایل سیستم سازه ای قالب در معماری بناهای تاقی ایرانی – خصوصا بس از اسلام – است . از نكات دیكر در ابتكارات بوششی معماری دوران اسلامی در ایران استفاده از كاربندی هاست كه به نحوه ساده و با شكوهی در بخش مركزی شبستان جنوبی این مسجد اجرا شده است. بدین صورت كه تصمیم داشته اند دهانه مركزی را بزركتر و طبیعتا بلندتر از دیكر دهانه های شبستان جنوبی ببوشانند . لنكه طاقهایی كه به عنوان كاربندی در این قسمت اجرا شده است تنها از جهار تویزه تشكیل شده كه دو به دو موازی و عمود بر یكدیكر هستند.

جفد این تویزه های بنج اوهفت تند است و تنها وطیفه ای كه بر عهده دارند این است كه دهانه كوجكتری را برای اجرای نهایی طاق كرد ایجاد می كنند لنكه های كاربندی در این بوشش هیج طرح شمسه ای خاصی ایجاد نمی كند و تنها زمینه متقارنی برای ایجاد طرح یزدی بندی ایجاد می كند كه تزیینی بدون نقش سازه ای است و این موضوعی است كه سبك و سیاق این معماری را به شیوه ها و نمونه های موجود در ایران مركزی – خصوصا یزد و كاشان نزدیك می كند .

نكته دیكر جیدمان اجر به شیوه خوشه جینی زیبا در اسمانه طاقهای كلمبو می باشد كه به صورت اویز بر روی جهار دمغازه در طاقهای شبیستان غربی و شمالی اجرا شده است.

در یكی از طاقها كه اندود روی ان تراشیده شده است این جیدمان بسیار زیبا بیداست.

۴) جفدها :

برداشت منحنی جفدها روش های جندی دارد :

۱) تعیین ارتفاع نقاط مختلف روی جفد : در این روش همانطور كه از نام ان بیداست نقاط مختلفی روی زمینه دهانه با فاصله مساوی علامت كذاری می شود و فاصله انها از اسمانه تویزه یا طاق منحنی اندازه كیری می شود كفتنی است كه میزان خطای این روش زیاد است .

۲) روش مثلث بندی : این روش تفاوت جندی با شیوه قبلی دارد دو نقطه اصلی روی باكارتاق علامت كذاری می شود این دو نقطه به عنوان نقاط بایه ای مثلثهای مختلف مبنای اندازه كیری نقاط مختلفی به دلخواه روی منحنی تاق هستند در این روش احتیاجی نیست كه نقاطی را كه روی تاق علامت كذاری می كنیم فاصله مشخصی با یكدیكر داشته باشند بلكه موقعیت دقیق هر یك از انها به وسیله مثلث بندی و ترسیم به وسیله بركار بدست می اید . دو كمان دایره به مراكز باتاق و به شعاع اندازه های برداشت شده سرنوشت هر یك از نقاط را مشخص می كند .

۳) روش فتوكرامتری : دو روش اول در فضاهای سه بعدی مانند اسمانه كنبدها كاربرد بسیاری دارد و روش سوم كه روش مورد استفاده این بزوهش بوده بیشتر در نماها و بخشهایی كه مسیر انحنا در یك جهت است – و امكان عكاسی وجود دارد – باسخ مناسبی خواهد داد .

نكته مهم در این روش اینكه عكسهای كرفته شده باید كاملا از روبرو و بدون زاویه باشد و یا ابزاری مانند نرم افزارهای مختلف برای تخت كردن و اصلاح خطای برسبكتیوی انها وجود داشته باشد نرم افزار مشهور phidias ( فیدیاس ) كه به صورت یك تعداد امكانات اضافی و نوار ابزار ( ماكرو ) بر روی نرم افزار macro نصب می شود توانایی اصلاح برسبكتیوی تقریبا تمامی عكس هایی را كه به خصوصا شكل تاق اهنك و منحنی ان كه در یك جهت حضور دارد جنین شیوه اجرایی را توجیه می كند .

تاق اهنك تاقی بسیار قدیمی و ساده ترین شكل تاقها می باشد ایوان ها خاستكاه جنین تاقی هستند و در این مسجد نیز ایوانهای شمالی – جنوبی و غربی دارای تاق اهنك است كاهی در برخی از انها مانند ایوان غربی انتهای تاق را كرد می كنند كه در ورودی دركاهها به ان كنه بوش می كویند .

از انجا كه اجرها در اجرای ضربی توان بالایی برای ایستادن در جهت قایم ندارند برای جلوكیری از وارفتن انها به مرور زمان دو كار را انجام می دهند : یكی اینكه اولین اجر را مایل قرار می دهند تا تاق به اسبر انتهایی تكیه و ایستایی داشته باشد .

زاویه دار جیدن جند رج اول اجرها در تاق اهنك كه به صورت ضربی كار می شود باعث تكیه كردن رجهای بعدی بران می شود و نهایتا باعث استحكام بیشتر تاق می كردد . دوم اینكه در جلوی تاق اهنك تویزه ای به صورت رومی اجرا می كند تا اجرهای كاركذارده به صورت بر را در تاق اهنك از طبله كردن و باز شدن نجات دهند.

۵) سیستم سازه ای :

ساختار ماهیجه ای مسجد بسیار تكامل یافته است. جنانكه كمترین وابستكی را به اسبرها و دیوارهای یكبارجه نشان می دهد و تماما بر سیستم سازه اندام وار و بیوسته ای استوار است . در این میان شبستان جنوبی یك نمونه مثال زدنی است بارهای وارده از تویزه ها و تاقهای میان انها تماما برروی بایه جرزها منتقل شده و هیج ارتباطی به لحاط سازه ای با دیواره ای كه به عنوان در بركیرنده كل ساختمان می باشد ندارد. جنانكه رانش دیوار محیطی بنا در جبهه جنوب غربی همین شبستان- علی رغم اینكه مدتها بود كه از به وجود امدن ان می كذشت – هیج كونه تآثیری بر بیكره اصلی مسجد به جای نكذاشت. در شبستان غربی نیز همین سیستم بر با بوده است اما شبستان جنوبی به دلیل ارتفاع و فراخی دهانه های اجرای ان حایز اهمیت است.

شیوه سفارشی این نرم افزار- و به صورت چند عکسی از یک موضوع – تهیه شده باشند دارد.

در این روش به وسیله نرم افزاری مانند فتوشاپ حالت پرسپکتیو تنها برخی از عکسها را اصلاح کرده ایم . در عکسهایی که به این روش اصلاح می شوند باید چهار نقطه از تصویر که در حالت حقیقی دارای زاویه ای ۹۰ درجه نسبت به یکدیگر هستند باید در تصویر دیده شوند و پسندیده تر آن است که این نقاط روی بدنه چفد مورد نظر وجود داشته باشد. بقیه کار تقریبا مشخص است عکس مورد نظر را در نرم افزار فتوشاپ باز می کنیم ابزار crop را انتخاب می كنیم با این ابزار كادری را برای برش در تصویر انتخاب می كنیم سپس در نوار option در بالای صفحه كزینه perspective را فعال می كنیم. و در نهایت با اقتدار تمام گوشه های كادر انتخابی خود را بر روی چهار نقطه ای كه می بایست زاویه ۹۰ درجه داشته باشند تنطیم می كنیم .

بس از اتمام عملیات crop مشاهده خواهیم كرد كه تصویر مورد نطر در درجاتی از عمق برسبكتیوی خودش تخت شده است مطمین باشید كه نرم افزار phidias هم نمی تواند یك تصویر بدون برسبكتیو ایجاد كند و تنها بخشی از مشكلات ما را در فتوكرامتری ( البته با توانایی های ادراك نرم افزاری بیشتر ) برطرف می كند .

نكته ای كه در جریان عكسبرداری مهم است اینكه عسكهای برداشت شیه حتی الامكان باید بدون زاویه و تخت برداشت شود و در نهایت باقی مانده های خطای پرسبكتیوی انها با این روش كرفته شود.

دیكر اینكه در زمان انطباق منحنی چفد استاندارد ترسیم شده با عكس برداشت شده باید نواحی مهم پاكار و شكرگاه و ایوارگاه و نیزه دقیقا با هم سازگاری داشته باشد.

تفاوت های بارز در هر یك از این بخش ها میان دو منحنی استاندارد و منحنی چفد نهایی داشته باشد به همین جهت بهتر است كه اجرهای تویزه در عكسی كه برداشت می شود دیده شود تا بتوان پاتاق را تشخیص داد . در این پزوهش چنانكه گفته شد روش فتوگرامتری مورد استفاده قرار گرفت و در نهایت چفدهای به كار رفته در پوشش دهانه ها از این قرار تعیین شد .

اصغر حسین آبادی

آفتاب

مساجد و مدارس سبزوار

 

مساجد و مدارس سبزوار

 

نویسنده : امین،سید علی نقی

امام مسجد جامع تهران پارس

مجله وحید ، اسفند 1353 ، شماره 135

محمد حسن خان صنیع الدوله(اعتماد السلطنه)در جلد سوم مطلع الشمس، ساختمان مسجد جامع سبزوار و سایر ابنیهء متبر که تاریخی را بسیار با حوصله‌ و دقت تشریح و توصیف کرده است ولی از آن زمان تاکنون تغییراتی در بعضی‌ قسمتهای این ابنیه داده شده که مختصرا بذکر آن می‌پردازیم.

اول مسجد جامع سبزوار

مسجد جامع فعلی واقع در خیابان بیهق و تقریبا در وسط شهر سبزوار است تا حدود سی سال قبل،در ورودی آن در بازار سر پوشیده قرر داشت‌1 تاریخ اتمام بنای این مسجد،سنه 632 هجری بوده است و نعم ماقبل

معمار صنع از پی تاریخ سال گفت‌ «بکتای عالم آمده»چون مسجد الحرام
بنابراین نظر اعتماد السلطنه در جلد سوم مطلع الشمس که این مسجد را از ابنیهء سربداران دانسته است مقرون به صحت نیست زیرا امیر عبد الرزاق‌ سربداری در سنه 736(یعنی بعد از فوت سلطان ابو سعید بن سلطان محمد خدابنده در سیزدهم ربیع الاول 736)بر سر کارآمد و او نخستین سربداریه‌ است و همانطور که ذکر شد تاریخ اتمام بنای مسجد جامع سبزوار سال 632 هجری یعنی یک قرن قبل از سربداریان است.

صحن این مسجد بمساحت دو هزار مترمربع است و ارتفاع ایوان مقصوره‌ هفده متر است و ارتفاع طاق ایوان تا گنبد به بیست متر می‌رسد.این مسجد دارای چهار گلدسته و رواقها و ایوانهای وسیع و ستونهای استوار است.

به دستور شاه طهماسب اول که در سنه 930 بعد از مرگ شاه اسماعیل‌ صفوی به سلطنت رسید و در 934 بطرف خراسان آمد و لشکر اوزبک را شکست‌ داده به قزوین مراجعت کرد و عاقبت در 984 در مشهد رضوی از دنیا رفت‌ (1)-از چند بازار که در اثر احداث خیابانهای بیهق و اسرار بکلی‌ از بین رفته است فقط قسمتی از بازار روبروی امام‌زاده یحیی بن موسی باقی‌ مانده که از خیابان بیهق به آن وارد می‌شوند و از طرف شهرداری سه قسمت از خیابان اسرار به آن راه پله بازار شده است.از چند میدان بارفروشی هم فقط میدان حدادان و آهن‌فروشان باقی‌مانده است.

و نیز بعد از آن وسیله مرحوم حاج میرزا ابراهیم مجتهد معروف به شریعتمدار1 در شبستانهای مسجد تعمیراتی کرده‌اند.در سالهای اخیر به اقدام مرحوم‌ آیت اللّه حاج میرزا حسین فقیه سبزواری که از مراجع تقلید و اساتید و مشایخ‌ اجازهء اینجانب و ساکن مشهد بود شبستانهای شرقی مساجد جامع تجدید بنا و بنحو مطلوبی ساختمان شد.

دوم:مسجد پامنار

این مسجد،سابقا جامع سبزوار بوده و در حدود یکهزار و یکصد سال پیش‌ بنا شده است در ابتدا سقف آن را با چوب پوشانده‌اند ولی فعلا سقف آن با آجر پوشیده شده است.

در تاریخ بیهق در ذکر این مسجد نوشته است که مسجد آدینه سبزوار در روزگار حمزة بن آذرک الخارجی خراب گشته بود و مردم نماز جمعه و اعیاد به خروجرد رفتندی.

پیرزنی بود ثروتمند و باغی وسیع داشت.مردم سبزوار گفتند باغ این‌ مستوره متموله برای مسجد شایسته است پس بدرسرای او رفتند و حال عرض‌ کردند،پیرزن گفت چندان‌که مسجد را می‌باید خط بکشید و درخت در این‌ باغ بسیار است باید برید و سقف مسجد را از آن ترتیب باید کرد و مزد استاد و عمله چندان که باید من می‌دهم.2

این مسجد نیز فعلا در خیابان بیهق،واقع است.در سالهای اخیر وسیلهء مرحوم حاج سید یحیی نظام زاده(فرزند مرحوم سید جعفر نظام العلماء که در تیر ماه 1349 خورشیدی برای معالجه بطهران آمد و در سن 74 سالگی‌ فوت نموده محل دفنش امامزاده عبد اللّه تهران است.و عموزادهء من و خواهر من زوجهء او بود)تعمیراتی در آن شد قرائتخانه و کتابخانه‌ای در آن احداث‌ و بعلاوه از کوچه پامنار دری به مسجد احداث شد که مورد استفاده است.

سوم:مسجد لطفی خان
فعلا در خیابان اسرار واقع است،سابقا بجای این خیابان،بازار ارک‌ بود و این مسجد در بازار ارک واقع می‌شد.چندان قدمتی ندارد.

چهارم:مسجد شریعتمدار
واقع در خیابان بیهق.پشت آرامگاه مرحوم حاج میرزا ابراهیم‌ شریعتمدار،متوفی سال؟؟؟هجری قمری.

(1)-رجوع کنید به مجله وحید.شمارهء بهمن سال 53،شرح‌حال‌ شریعتمدار سبزواری به قلم نویسنده.

(2)-ابو الحسن علی بن زید بیهقی(ابن فندق)تاریخ بیهق،چاپ‌ وزارت فرهنگ-تهران.

پنجم-مسجد سبزواری

واقع در خیابان پهلوی روبروی باغ ملی از بناهای حاج محمد حسین تاجر سبزواری که ساختمان آن چندسال قبل اتمام پذیرفت.

ششم.مسجد سیادتی

واقع در کوی همت‌آباد.از بناهای مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسن‌ سیادتی مجتهد که چندسال پیش ساخته شد.آن مرحوم از نگارنده برای بنای‌ تاریخ آن شعری خواستند که در اینجا هم می‌نویسیم:

سیادتی که به علم و عمل بود مشهور گزند چشم و حوادث ز جسم و جانش دور به علم اعلم و در زهد آیت عظمی‌ به یک اشاره شد از جانب خدا مأمور بنای تکیه و مسجد نهاد در بیهق‌ که تا ابد بجهان ماند این بنا معمور چو خواست ابن امین تا رقم زند تاریخ‌ بلا درنگ خرد گفت«انه مغفور»
1382 هـ.ق

مرحوم سیادتی اصلا از سادات قریه ایزی(ده بدنام)بود.از محضر درس ایشان بسیار استفاده برده‌ایم.عاقبت در ماه صیام 1385 درگذشت.

مساجد دیگری نیز در کوی عراق و کوی سریز و کوی سرسنگ و کوی‌ حمام حکیم و کوی پادرخت و کوی حوض چهارراه و کوی سرده وجود دارد که زیاد معروف نیستند.

مدارس دینیه سبزوار

اول.مدرسه فخریه:معروف به مدرسهء کهنه،واقع در ضلع جنوبی‌ خیابان بیهق که سابقا در بازار واقع بود.بنام فخر الدوله دیلمی،مشهور است.تولیت ابن مدرسه در دست سادات مختار شاهی از سادات طبس‌1میباشد در سالهای اخیر قسمتی از حجرات مدرسه در خیابان بیهق واقع گردید.متولی‌ وقت اتاقهای مدرسه را خراب و مجددا آنها را بنا کرد.

دوم.مدرسه فصیحیه

این مدرسه را حاج عبد الصانع از ثروت خود در سال یکهزار و یکصد و پنجاه و پنج بساخت و تولیت این مدرسه با اولاد و نتایج اوست و نعم ما قیل:

(1)طبس به فتح اول و ثانی و سکون ثالث است ولی در تاریخ بیهق‌ اصل آن را تبشن نوشته‌اند به حکم چشمه آب گرم که آنجا باشد و طبشن‌ مینوشته‌اند غریبی طبس خوانده و مانده است.

این مدرسه کز نزاهت آمد چو بهشت‌ از عنبر و زر شده مر او را گل و خشت‌ گوئی تو که کاتب قضا روز ازل‌ این آیه برای سال تاریخ نوشت:
آیه شریفه که مطابق سال تاریخ بنای مدرسه فصیحیه است این است:

لقد اسس بنیانه علی تقوی من اللّه.
سبب این‌که مدرسه فصیحیه را مدرسه حاجی نیز گویند آن است که‌ مرحوم حاج ملا هادی اسرار حکیم سبزواری سالها در این مدرسه‌ تدریس حکمت می‌فرموده است لذا بنام وی نیز معروف شده.

سوم-مدرسه صلوات

که آن را مدرسه شریعتمدار میگویند.از آن جهت مدرسهء صلوات نام‌ دارد که پیشتر بر جای آن باغی بوده است معروف باغ صلوات.و بدان سبب‌ مدرسه شریعتمدار گویند که مرحوم حاج میرزا ابراهیم شریعتمدار آن مدرسه را به خرج خود بنا کرده در آن تدریس فقه و اصول میفرموده است‌ بنای این مدرسه در سال یکهزار و سیصد هجری بوده است و چون شریعتمدار بلا- عقب بوده تولیت مدرسه را بعد از خود بیکی از خویشاوندانش بنام حاج میرزا محمد که خود نیز از علما و فضلا و مدرسین بوده واگذار نموده است و بعد از او تولیت با اولاد اوست که متولی شهرت دارند.

سه مدرسه فخریه و فصیحیه و صلوات در امتداد غرب و شرق خیابان بیهق‌ واقع شده‌اند.

چهارم-مدرسه محمدیه
از بناهای مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ساکن و مدفون در مشهد است که به سال یکهزار و سیصد و هفتاد و پنج از هجرت ساخته‌ شد.آقای فقیه برای ماده تاریخ از نگارنده شعری خواستند چنین سروده شد:

این مدرسه کز صفاست رشک جنات‌
از بام و درش مدام ریزد برکات‌

با همت و سعی آیت اللّه فقیه‌
اتمام پذیرفت بنای حجرات

تاریخ بنای آن سرود ابن امین‌
هنگام ورود لب‌گشای از«روضات»

روضات در عدد حروف ابجد 1407 میشود و چون لب را که سی و دو 32 میشود از آن کسر کنی 1375 میشود.این مدرسه در خیابان زند واقع است مرحوم‌ فقیه فرزند آقا میرزا موسی مجتهد بود و باغ رضوان مشهد نیز به همت و سعی‌ او احداث و در شمار یکی از مدارس علمیهء مشهد است.پایان

پایان مقاله

منبع :

مجله وحید ، اسفند 1353 ، شماره 135

https://t.me/faghihsabzevari

 

مسجد حامع سبزوار که شبستان شرقی آن به همت آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بنا گردید

 

مسجد حامع سبزوار که شبستان شرقی آن به همت آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بنا گردید

معرفی جامع و کلی از شهرستان سبزوار

 

شهرستان سبزواردر غربی ترین حد استان خراسان بزرگ و رضوی واقع گردیده است. در حقیقت وقتی از طریق استان سمنان و از سمت تهران قصد ورود به شرق کشور و مشخصا استان خراسان را داریم ناگزیر بایستی از شهرستان سبزوار بگذریم.این شهرستان سبزواردر غربی ترین حد استان خراسان بزرگ و رضوی واقع گردیده است. در حقیقت وقتی از طریق استان سمنان و از سمت تهران قصد ورود به شرق کشور و مشخصا استان خراسان را داریم ناگزیر بایستی از شهرستان سبزوار بگذریم.این شهرستان با قرار گرفتن در استراتوژیک ترین موقعیت در منطقه وکریدور شرق به غرب و شمال به جنوب ،و نیز واقع شدن در مسیر کهن جاده ابریشم غرب کشوررا به شرق و جنوب کشور را به شمال متصل مینماید. از اینرو سبزوار بلحاظ برخورداری از پتانسیلهای ویژه علمی ،فرهنگی،اقتصادی و اجتماعی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد دارای جایگاه ممتازی میباشد. این شهرستان با دارا بودن بیش از 500 هزار نفر سکنه بعد از مرکز استان پر جمعیت ترین شهرآن می باشد .بلحاظ کشاورزی بعد از مرکز مشهد همراه با تربت حیدریه در رتبه دوم قرار دارد .نام بزرگانی از مفاخر این مرزوبوم که در این دیار چشم به جهان گشوده ،و زیسته اند همچون -اسرار سبزواری - آیة الله العظمی فقیه سبزواری - محمد تقی و علی شریعتی مزینانی، ابولفضل بیهقی کاشفی،دکتر علوی مقدم،از چهره های ماندگار و ...

ادامه نوشته

مسجد جامع سبزوار

شهر سبزوار یكی ازشهر های قبل از اسلام ایران است در این شهر دو بازار طولانی بوده كه از چهار دروازه شهر شروع می شده كه عمود بر یكدیگر چهار سویی در وسطبوجود می آورده است كه در سالهای۱۳۱۷و۱۳۱۸ هجری شمسی به منظور احداث خیابان تمام بازارهای سبزوار را خراب كرده و به جای ان خیاببان شمالی جنوبی به نام خیابان اسرار وشرقی غربی به نام خیابان بیهق احداث كردید.

● مسجدجامع سبزوار
این مسجد در طرف جنوبی خیابان بیهق نزدیك چهارسوی دوخیابانبیهق واسرار واقع شده وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰/۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد.
در اطراف حیاط دو ایوتان شمالی وجنوبی وبقیه ابنیه عبارت از شبستانهای متعدد است وبنای ایوان جنوبی مسجد مهمتر از بقیه است ودو شبستان ضلع غربی ۵ فراختز ار شبستانشرقی است ایل توضیع كه د رشبستان غربی سه ضربی بنا شده ودر شبستان شرقی دوضربی بوده كهاكنون تغییر شكل یافته ودر جای خود شرح داده میشود در وسط دو ضلع شرقی و . . . .

ادامه نوشته

شبستان خاوری مسجد جامع سبزوار

شبستان خاوری مسجد جامع سبزوار

بنای مسجد جامع، قدیمی و مربوط به حدود نیمه قرن هشتم هجری قمری است.بانی یا بانیان این مسجد، همان شیعیان متعصب بوده‏اند، که سرزمین سبزوار را با لقب دار المؤمنین، زینت بخشیده‏اند.از این مسجد برای برگزاری نمازهای جمعه و جماعت، استفاده می‏شده است. اکنون برای برگزاری نماز جمعه، جایگاهی نو ساخته‏اند، که نزدیک که نزدیک مصلاّی قدیمی سبزوار است.و از این بنا برای نماز جماعت بهره‏گیری می‏شود.

درباره زمان ساخت این مسجد در لغتنامه دهخدا آمده است که:«این مسجد به استناد کتیبه‏ای که ماده تاریخ آن هزار و چهل و چهار است به دست خواجه علی مؤید حاکم سربداری ساخته شده است. »

مسجد جامع در ضلع جنوبی بیهق، یعنی روبروی امامزاده یحیی و با فاصله کمی از آن، در کنار خیابان قرار گرفته است.پیشتر در ورودی آن از ایوان شمالی بوده، ولی اکنون پنجره‏ای آهنی(مشبک هلالی)آن را بسته است.و از هر دو راهرو چپ و راست پنجره، از دو در بزرگ آمد و شد می‏شود.

کل مساحت مسجد چهار هزار متر مربع است که دو هزار و هشتصد و سی و پنج متر مربع زیر (*)معجم البلدان-جلد یک زیرماده بیهق.

شبستان جنوبی مسجد جامع‏

بنا و یک هزار و یکصد و شصت و پنج متر مربع فضا و محوطه آن است.

دو ایوان شمالی و جنوبی خیلی تغییر نکرده و اصالت خود را حفظ کرده است.ایوان جنوبی، از بناهای دیگر مسجد زیباتر و مهمتر است.این ایوان دارای دو مناره آجری است، که با همه سادگی ابهت و زیبایی ویژه‏ای دارد.به‏طور کلی این مسجد در زمان ساخت، هیچ گونه تزیینات، از قبیل:کاشیکاری و گچ‏بری نداشته و اسلوب بنا مربوط به اواخر قرن هشتم هجری قمری است.

در نوشته بالای محراب ایوان، تاریخ 1292هجری قمری و در نوشته دیگری در داخل ایوان... روز 25/6/1347 نقش بسته است که خود نشانه تعمیرات و نوسازیهای مکرّر در این بنای کهن است.

در دو پخ چپ و راست ایوان دو تخته سنگ کوچک و سیاه نصب شده، این سنگها، متاسفانه از نوع سست است و متورق می‏شود.روی تخته سنگها تاریخ 1136 هجری قمری حک شده است.

نوشته تخته سنگ طرف چپ به این شرح است:

«هو اللّه بسم اللّه الرحمن الرحیم بنده شاه ولایت، طهماسب ثانی، حکم جهانمطاع شد آن که:چون از مخاذیل افغان و بلوچ و ترکمان، صدمات به سکنه و متوطنین و رعایای دار المؤمنین سبزوار واقع گردیده و به علت وقوع سوانح مزبوره بر ایشان، مراعات سکنه و رعایا و عجزه و متوطنین دار المؤمنین سبزوار از لوازم است.

بنابراین مقرر فرمودیم که حکام الگای مزبور به علت پیش‏کش ورود و تلافی یک دینار و یک من بار از ایشان، مطالبه و دریافت و طمع و توقع ننموده، حواله ننمایند.و مزاحمت نرسانند و ایشان را از پیش‏کش ورود و تلافی، معاف دارند و مراعات احوال ایشان را در مراتب مسطوره بدارند.و از فرموده تخلف نورزند و به عهده سرداران و بیگربیگیان خراسان و مشهد مقدس معلی که حسب المسطور معمول و مرتب داشته نگذارد، که حکام دار المؤمنین مزبور بدان علت چیزی مطالبه و بازیافت نمایند و متعرض احوال ایشان نگردند.و امداد و اعانتی که در هربار لازم باشد به عمل آورند و هر ساله رقم مجدد طلب ندارند.

«به تاریخ سنه 1136»

نمونه‏ای از کاشیکاری مسجد جامع سبزوار

سنگ نبشته پخ طرف راست ایوان شمالی جامع سبزوار به شرح زیر است:

«هو المراد مقرر شد آن که چون پریشانی و اختلال اوضاع رعایا و سکنه و متوطنین بلده و بلوکات دار المؤمنین سبزوار به سبب تاخت و تاراج ازبکیه میشومه و افاغنه...مخاذیل دین به عداوت ظاهر و ساطع است، لذا بنابر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس که جان ما غلامان فدای تراب پای مبارکش باد؛وجوه پیشکش که حکام سابق از رعایا توقع می‏نمودند به رعایای الکای مزبور بخشیدند که رعایا مرفه الحال به فراغ بال به دعاگویی دوام دولت ابد مدت و بیچارگی و درویشی خود قیام و اقدام نمایند و بعد اگر احدی از عجزه این ولایت وجوه مذکور را توقع نماید ناصوفی اوجاق رواق خواهد بود.کدخدایان و رعایای الگای مذکور، من جمیع الجهات مستمال و امیدوار باشند و بدین علت دیناری به احدی نخواهند داد و در عهد شناسند.مقرر آن که من بعد اگر این بنده درگاه توقعی نمایم، ناصوفی اوجاق کیوان‏مدار باشم.فی شهر ذیعقده سنه 1136 حرره العبد محمد امین الحسینی.»

این سنگ نوشته با خط ثلث نسبة خوب به تحریر درآمده است.

در راهرو خاوری همین ایوان سنگ نوشته دیگری است بسیار خوش خط، اما دو گوشه آن از بین رفته است. نوشته آن فرمانی است از سوی شاه طهماسب اول، به شرح زیر:

«فرمان همایون شد آن که چون غسل و دفن اموات واجب کفایی است و اخذ اجرت غسالی و گورکنی نامشروع است لهذا در این ولا شمه‏ای از مراحم بی‏نهایت شامل حال شیعیان ولایت سبزوار گشته مالی غسالی و گورکنی از جمله وجوه رعیّت خانه و ابواب جمع ولایت مذکور است.از ابتدای همین سال تصدق فرمودیم و ثواب آن را به حضرات عرش مرتبات چهارده معصوم هدیه نمودیم که موافق شرع شریعت عمل نموده طلب اجرت از احدی ننمایند و از جادّه شریعت غرّا عدول و انحراف نورزند سادات و ارباب و اهالی و کدخدایان ولایت مزبور حسب المسطور مقرر دانسته رقم این عطیّه را بر سنگ نقش کرده در محل مرتفع که عبور خلایق آنجا باشد مؤکد به لغت‏نامه نصب نمایند و خلاف‏کننده و تغییردهنده امر مذکور را از مدودان درگاه الهی شناسند و عمال و متصدیان مهمات مالی و غسّالی ولایت مذکور بر این موجب مقرر دانند و از ابتدای همین سال مطلقا مال غسالی و گورکنی را به تخفیف و تصدق مقرر دانسته یک دینار بدان علّت به حواله ندهند و طلبی و توقعی از مولانا محمد علی سبزواری و سایر غسالان و گورکنان ولایت مذکور ندارند و در این باب غدغن لازم شناسند و از جوانب در این‏ جمله روند و هر ساله حکم مجدد طلب ندارند.تحریرا فی پنج‏شنبه ذیقعده سنه نهصد و هفتاد و نه.»

شبستان شمالی دارای نه ضربی است، که سه ضربی طرف راست شبستان است و از آنجا نور می‏تابد، در آهنی مشبک و شیشه‏دار جلو این سه ضربی نصب شده است.

شبستان خاوری مسجد، در آغاز شبستانی پا به گود بوده است که برای ادای نماز ظهر استفاده می‏شده زیرا روزهای تابستان در سبزوار بسیار گرم است و برای نمازگزاران جایی بسیار مناسب محسوب می‏شده است.«در طرف مشرق مسجد شبستانی زیرزمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط تازه مدرسی بنا کرده‏اند. »

معماران قدیمی این شبستان تابستانی را ساخته‏اند تا گرمای تابستان بر نمازگزاران کمتر اثر کند.اما در حدود سال 1346 آن را خراب کرده و کف آن را بالا آورده‏اند و با بقیه مسجد همسطح کرده‏اند.مدتها پشت‏بام همین شبستان در شبهای تابستان نیز برای عبادت استفاده می‏شده است.ولی اکنون بلااستفاده است.(و فقط وقتی ماه مبارک رمضا مصادف با فصل تابستان است، از آن جا بهره‏گیری می‏شود.)

در دوباره‏سازی این شبستان آجرهای رنگی و کاشی نیز به کار فته است در صورتی که پیشتر هیچ گونه کاشیکاری در بنای آن وجود نداشته است.در سر در بالای شبستان که با نصب کاشی تزیین شده با خط نستعلیق سفید بر زمینه آبی لاجوردی، این مضمون نوشته شده است:

«بسمه تعالی بانی معظم مرحوم حسین خان غنی به سعی حضرت آیت اللّه العظمی آقای حاج میرزا حسین فقیه سبزواری، در سال 1385 قمری به اتمام رسید.»

نام نویسنده و نام کاشی‏پز نیز به خط نستعلیق ریز در زیر همین نوشته به چشم می‏خورد:

«به قلم حاج محمد حسن رضوان کتیبه‏نویس آستان قدس رضوی و به کاشی‏پزی استاد محمود معاونی ».

سپس عبارت زیر با خط نستعلیق درشت در دو بخش به نگارش درآمده است:

«عجلوا بالصلوة قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت.»

در دو ستون پایه شبستان شرقی در زمینه لاجوردی با خط ثلث سفید از بالا به پایین نام مقدس پنج تن نوشته شده است:

«اللّه-محمّد-علی-فاطمه-حسن-حسین.»

در زیر این نوشته در پایه راست، محل ساخت:«ساخت مشهد»و در پایه چپ:«محمود معاونی»و سرانجام در پایه‏های دیگر از بالا به پایین در سه جا با خط درشت سفید رنگ در سه ترنج، عبارت:

«لا اله الا اللّه، محمد رسول اللّه، علی ولی اللّه»نوشته شده است.

این نوشته در تمام پایه‏ها تکرار شده است.

در جای دیگر، در لبه دیوار شبستان، سوره مبارکه جمعه با خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نقش شده است.در آخر سوره که به شبستان شمالی می‏رسد جمله:

«صدق اللّه العلی العظیم»کتیبه به پایان رسیده است و پس از آن نام نویسندگان آن«رضا قدس-فرازی»با خط ریز آمده است.

دیوار خاوری مسجد با کاشی خشتی هفت رنگ که به‏طور نسبی ظریف و خوشرنگ است تزیین شده است.این کاشیها در سال 1385 هجری قمری ساخته شده است.

ایوان جنوبی مسجد جامع سبزوار
این ایوان که دارای دو مناره است. از مهمترین بناهای مسجد است.

باید دانست که بنای اولیه مسجد آجری بوده است که گاهی آجر چینی ساده و گاهی خفته راسته کاشی امّا در دوباره‏سازیها از کاشی هم استفاده شده است.

اسلوب بنای مسجد نشان‏دهنده ابنیه اواخر قرن هشتم هجری است.

مشخصات ایوان به شرح زیر است:

1-پهنای ایوان 25/9 متر 2-ژرفا تا دیوار ایوان 75/19 متر 3-بلندی ایوان 60/17 متر 4-ضربی سقف ایوان/20 متر 5-محراب در آخر این ایوان است و در بالای محراب این عبارت نوشته شده است:

«سبحان الذی اسری بعیده لیلامن المسجد الحرام الی المسجد الاقصی.الذی بارکنا حوله لزیه من آیاتنا انه هو السمیع البصیر.اللهم اغفرلنا ولوالدینا.تحریرا فی شهر رجب 1292.»

نام نویسنده هم در پایان نوشته شده است:

«کتبه محمد حسین بن محمد باقر» برای اذان گفتن فقط از مناره طرف راست استفاده می‏شود و راه صعود از مناره طرف چپ را

مجله مشکو‌ة » شماره 21 (صفحه 190)

بسته‏اند.

کنار شبستان، از گوشه جنوب شرقی در انتهای مسجد در کوچکی است که به کوچه نوبان (نه بام یا نوبام 20 )باز می‏شود.بدین ترتیب مسجد دارای سه در ورودی است که دو در به خیابان بیهق و یک در به کوچه یاد شده راه دارد.

در پایه‏ها و پخهای ایوانها و...سور مبارکه قرآنی با کاشیکاری زیبا نقش شده است... که جلوه بنا را دو چندان کرده است.

شبستان باختری مسجد
این شبستان طولانی دارای نه دهنه است که از دهنه وسط رفت آمد می‏شود.در دیگر شبستان از راهرو کنار ایوان شمالی است.

نمای پیشین آن آجری بوده است ولی اکنون روی پایه‏ها را کاشی‏کاری کرده‏اند. در کاشی‏کاریها نام مبارک پنج تن را با خط کوفی نوشته‏اند.

سر در راهرو با آیه شریفه«نور»به خط ثلث سفید زینت شده است.

از اره‏های پایه‏ها با سنگ خلج مشهد، سنگ‏کاری شده است و گفته می‏شود که بنای مسجد اصولا از بناهای به جا مانده از دوره سربداران است:«مسجد جامع سبزوار که ظاهرا از ابنیه سربداریه است بنای عالی و محکم و از هر جهت امتیاز دارد.

تاریخ بنا و بانی مسجد جامع سبزوار مشخص نیست به‏طوری که از نوشته‏ها بر می‏آید شاید از دوره نجم الدین امیر علی مؤید سربداری باشد. و شاید از زمان خواجه شمس الدین سربداری باشد.

مجله مشکوة : زمستان ۱۳۶۷ / شماره ۲۱

مسجد جامع سبزوار

 

مسجد جامع سبزوار

 

● سبزوار
شهر شبزوا ر یكی ازشهر های قبل از اسلام ایران است در این شهر دو بازار طولانی بوده كه از چهار دروازه شهر شروع می شده كه عمود بر یكدیگر چهار سویی در وسطبوجود می آورده است كه در سالهای۱۳۱۷و۱۳۱۸ هجری شمسی به منظور احداث خیابان تمام بازارهای سبزوار را خراب كرده و به جای ان خیاببان شمالی جنوبی به نام خیابان اسرار وشرقی غربی به نام خیابان بیهق احداث كردید.
● مسجدجامع سبزوار
این مسجد در طرف جنوبی خیابان بیهق نزدیك چهارسوی دوخیابانبیهق واسرار واقع شده وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر می باشد و فضای میانی مسجد به عرض ۶۰/۳۰ متر و طول آن ۳۸ متر و نزدیک به ۱۱۶۵ متر مساحت دارد.
در اطراف حیاط دو ایوتان شمالی وجنوبی وبقیه ابنیه عبارت از شبستانهای متعدد است وبنای ایوان جنوبی مسجد مهمتر از بقیه است ودو شبستان ضلع غربی ۵ فراختز ار شبستانشرقی است ایل توضیع كه د رشبستان غربی سه ضربی بنا شده ودر شبستان شرقی دوضربی بوده كهاكنون تغییر شكل یافته ودر جای خود شرح داده میشود در وسط دو ضلع شرقی وغربی نمایی دو ایوانچه ای كوچك قرار دارد كه ایوانچه طرف غربی رارویی ضربی های این قسمت استدر سمت شرقی نمای ایوانچه را قدری بلند تراز دیوار شبستان بتازگی بنا گردیده.
▪ ایوان شما لی مسجد جامع
در ورودی مسجد از ایوان شمالی است كه در موقع احداث خیابان بیهق این راه را بسته ودهنه ایوان را پنجره بزرگی كه شیشه دارد قرارداده اند و برای ورود به مسجد از دو طرف خارج ایوان ۳ سه متری از شبستان ۳ مسجد را برای وروددر نظر گرفته اند وبرای هر یك در آهنی بزرگی در كناذ خیابان نصب كرده اند در داخل ایوان وسردر ان كتیبه ونقشی دیده نمی شود.
دو پله كج ومعوج آهنی در فضای ایوان نصب كرده اند كه بسیار نا هنجاروفاقد ظرافت است .
حجرات طرف ۳ پشت بام شبستان باسم كتابخانه ساخته شده اما كتابی نداردوحجرات ظرف دیگر ایوان در بالای شبستان قران خانه است ودرانجا تحوید وقرا عت قرای را به رایگان به مردم می آموزند در واقع كلاس قراعت قران است.
ارتفاع سردر ایوان ۳ كه نمای ان اجری ساده است چهارده متر میباشد.
از امتیازات ایوان ۳ دو مناره كوتاه كوچك است كه كصی برای گفتن اذان استفاده نمی كند وتقریبال زاعد به نظر میرسد ودیكر این كه دزر دو پخ چپ وراست ایوان دو سنگ كوچك سیاه نصب شده است.
تاریخ این دو سنگ سال یكهزارو یكصد و سی و شش قمری است ودر سنگ پخ چپ این عبارت در بالا هو اللهودر سطح زیر ان بسم الله الرحمن الرحیم خوانده میشود در دیگز حكمی صادر شده این حكم از شاه طهماسب ثانی فرزند شاه سلطان حسین است كه دریافت پیشكش ورود راموقوف داشته است و در پخ طرف راست سنگ دیگری بهمین مضمون نصب است ولیكن حاكی از تعهد متصدی امر دریافت پیشكش ورود می باشد و در واقع یكنوع التزام میباشد و عبارت سنگ چنین است.
در بالا هوالمراد مقرر شد آنكه چون پریشانی و اختلال اوضاع رعایا و سكنه و متوطنین بلده و بلوكات دارالمومنین سبزوار سبب تاخت و تاراج از بكیه مشفیه و افاغنه... مخاذیل بعداوت و ساطع است لذا بنابر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس كه جان ما غلامان فدای تراب پای مباركش باد و جوه پیشكش كه حكام سابق از رعایا توقع می نمودند بر عایای الكای مزبور بخشیدند كه رعایا مرفه الحال بفراغ بال بدعا گوئی دوام دولت ابد مدت و بیچارگی و درویشی خود قیام و اقدام نمایند و بعد اگر احدی از عجزه این ولایت وجوه مذكور را توقف نماید نا صوفی اوجاق كیوان رواق خواهد بود كدخدایان و رعایای الكای مذكور من جمیع الجهات مستمال و امیدوار باشند و بدین علت دیناری با حدی نخواهند داد و در عهده شناسند مقرر آنكه من بعد اگر این بنده ی درگاه توقعی نمایم تا صوفی اوجاق كیوان مدار باشم فی شهر ذیقعده سنه ۱۱۳۶ حرره العبد محمد امین الحسینی فحوای عبارت سنك كه به نام محمد امین الحسینی ذكر شده شاید حاكم سبزوار بوده تعهد می كند در آتیه بابت پیشكش ورود از كسی وجهی دریافت نكند و اگر وجهی بگیرد ناصوفی باشد و توجه شود كه ضمام این تعهد بسیار عجیب است زیرا غالب مردم، ناصوفی هستند و ایرادی هم بر كسی كه ناصوفی باشد نیست، خط فرمان شاه طهماسب نستعلیق بسیار پستی است ولیكن تعهد محمد امین با خط ثلث بهتری نوشته شده است.
در دالان طرف شرقی ایوان شمالی جامع سبزوار سنگ مستطیل خوش خطی است كه گوشه ی راست طرف بالا و گوشه چپ طرف پایین آن شكسته و از بین رفته است و همان سنگ شكسته ناقص را بدیوار دالان در نزدیك دری كه از ایوان وارد راهرو می شود نصب كرده اند و اتفاقاً تمام عبارت این سنگ و شكستگی آن در سال هزار و سیصد قمری از طرف مرحوم حسنخان اعتماد السلطنه در صفحه دویست و چهار جلد سوم مطلع الشمس ذكر شده و عیناً از آن كتاب ذیلاً نقل می شود.
از فرمان همایون شد آنكه چون غسل و دفن اموات واجب كفایی است و اخذ اجرت غسالی و گوركنی نامشروع است لهذا در این ولاشمه ای از مراحم بینهایت شامل حال شیعیان ولایت سبزوار گشته مالی غسالی و گوكنی از جمله ی وجوه رعیب خانه و ابواب جمع ولایت مذكور است از ابتدای همین سال تصدق فرمودیم و ثواب آنرا بمحضرات عرش مرتبات چهارده معصوم هدیه نمودیم كه موافق شرع شریعت عمل نموده طلب اجرت از احدی ننمایند و از جاده شریعت غرا عدول و انحراف نورزند سادات و ارباب و اهالی و كدخدایان ولایت مزبور حسب المسطور مقرر دانسته رقم این عطیه را بر سنگ نقش كرده در محل مرتفع كه عبور خلایق آنجا باشد مؤكد بلعنت نامه نصب نماید و خلاف كننده و تغییر دهنده امر مذكور را از مردودان درگاه الهی شناسند و عمال و متصدیان مهمات مالی و غسالی و گوركنی را بتخفیف و تصدق مقرر دانسته یكدینار بدانعلت بحواله ندهند و طلبی و توقعی از مولانا محمد علی سبزواری و سایر غالان و گوركنان ولایت مذكور ندارند و در این باب غدغن لازم شناسند و از جوانب در این جمله روند و هر ساله حكم مجدد طلب ندارند تحریرا فی پنجشنبه ذیقعده سنه نهصد و هفتاد و نه ، این فرمان از جانب شاه طهماسب اول صادر شده است.
▪ شبستان شمالی جامع سبزوار
در سمت شمال مسجد و شرقی ایوان شمالی شبستانی است شامل نه ضربی كه یك ضربی آنرا كه در زاویه ی شمال شرقی شبستان واقع شده در سالها قبل از شبستان جدا و دیوار كرده و ضمیمه ی دكان كنار خیابان بیهق نموده اند( و این عمل خلاف موازین شرعی است و كسی مجاز نیست محل نماز گذاران را بدیگری برای كسب واگذار كند) و سه ضربی طرف راست این شبستان مجاذی فضای مسجد و از آنجا نور میگردد و در آهنی شیشه دار در جلو این سه ضربی نصب است و بقیه متضل بشبستان شرقی مسجد می باشد.
▪ شبستان شرقی جامع سبزوار
در طرف شرقی جامع سبزوار در ابتدای بنا شبستان پا بگودی برای نماز شبیه حوضخانه ساخته شده بوده كه با چند پله از فضای مسجد وارد این شبستان روزهای تابستان گرم سبزوار بسیار مفید بوده است و برای وضع شبستان مذكور عین عبارت صفحه ۲۰۳ جلد سوم كتاب مطلع الشمس را عیناً می نویسم ( در طرف مشرق مسجد شبستانی زیر زمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط تازه مدرسی بنا كرده اند)
این شبستان را واقف در گودی ساخته بوده تا حرارت تابستان در فضای داخلی آن در فصل گرما كمتر موثر باشد و سقف شبستان از كف مسجد قدری بلند تر بوده و در شبهای تابستان در ماهتابی و پشت بام این شبستان بعبارت می پرداخته اند و در هشت سال قبل این شبستان را كه سالم و بی عیب بوده و با اینكه مردم هم راضی بخرابی نبوده و اعتراض می كرده اند خراب كرده و سپس كف شبستان را بالا آورده همسطح شبستان شمالی و فضای مسجد قرار داده اند و با نصب چند پایه آهنی گرد بر روی پایه های قدیمی شبستان سابق و با طرح سقف آهنی شبستانی بعرض هشت متر و شصت صدم و طول سی و هفت متر و بیست صدم جدیداً ساخته و با نصب نه دهنه در آهنی با خفنك دریچه دار بطرف فضای مسجد بنای شبستان جدید را بپایان می بردند و دهنه وسط شبستان را نمای ایوان كوچكی داده قدری از لبه بام شبستان بلند تر كرده و با كاشی تزیین نموده اند و نمای این شبستان جدید بطرف فضا در پایه ها و لب بام و پشت بام و پشت بغل درها كاشی خشتی الوان با خطوط و نقوش تازه زینت یافته در صورتیكه قبلاً در این مسجد مطلقاً كاشی كاری وجود نداشته است.
در خفنك در وسط شبستان كه تماماً مزین بكاشی است این عبارت با خط درشت نستعلیق كاشی سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده( بسمه تعالی بانی معظم مرحوم حسینخان غنی بسعی حضرت آیت الله العظمی آقای حاج میرزا حسین فقیه سبزواری در سال ۱۳۸۵ قمری با تمام رسید) و در زیر این عبارت با خط نستعلیق ریز مرقوم شده( بقلم حاج محمد حسن رضوان كتیبه نویس آستان قدس رضوی و بكاشی پزی استاد محمود معاونی) و در همین خفنك با خط نستعلیق درشت در دو قسمت نوشته شده عجلوا بالصلوه قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت.
و در پایه راست و چپ همین دهنه با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی از بالا بپایین پایه نوشته شده (الله محمد علی فاطمه حسن حسین) و در زیر این كلمات در پایه راست با خط نستعلیق ریز مرقوم است( ساخت مشهد) و درپایه چپ( محمود معاونی) در پایه های جلو شبستان تازه ساز كه بطرف فضای مسجد است كاشی خشتی هفت رنگ با نقوش مناسب نصب شده و در هر پایه از بالا به پایین در سه جا با خط درشت كاشی سفید و زمینه لاجوردی در سه ترنج رقم شده (لااله لا الله محمد رسول الله علی ولی الله ) و این عبارت در تمام پایه ها تكرار گردیده است. در لبه دیوار شبستان كتیبه ای ابداع شده و از طرف راست سوره مباركه جمعه را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی شروع كرده و در طرف چپ شبستان كه متصل بشبستان شمالی است با ذكر (صدق الله العلی العظیم) كتیبه خاتمه یافته و در آخر آن با خط ریز رقم شده (رضا قدس-فرازی) تمام كاشی بدنه شرقی مسجد كاشی خشتی هفت رنگ است و تا اندازه ای ظریف و رنگ درخشان دارد و خطوط این جبهه متوسط و در سال ۱۳۸۵ قمری كاشی ها را ساخته اند و درهای این شبستان بطرف فضای مسجد تماماً آهنی و خفنك و دریچه در بالای در و شیشه داراست در صورتیكه درهای سایر شبستانها چوبی است و چون در سبزوار موریانه چوب را فاسد می سازد از این جهت و اینكه بسبك روز درها را ساخته باشند در آهنی با شیشه برای شبستان نو ساز تهیه كرده اند.▪ ایوان جنوبی جامع سبزواری
اهم بنای جامع سبزوار كه جلوه ی خاصی دارد ایوان جنوبی آنجا و دو مناره آجری بدون تزیین بالای ایوان جنوبی است و هر چند ایوان جنوبی در زمان بنا كاشی یا گچ بری نداشته ولیكن با تمام سادگی اسلوب ابنیه اواخر قرن هشتم هجری را می رسانیده است و عرض ایوان نه متر و بیست و پنج صدم متر است و نغل آن نوزده متر و هفتادو پنج صدم متر می باشد و ارتفاع ایوان هفده متر و شصت صدم و با ضربی روی فضای ایوان در حدود بیست متر است و محراب مسجد در آخراین ایوان است.و در بالای محراب نوشته شده( سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی باركنا حوله لنریه من آیا تنا انه هوالسمیع البصیر اللهم اغفرلنا و لوالدنیا تحریراًفی شهر رجب ۱۲۹۲ (كتبه محمد حسین بن محمد باقر)
در ابتدای ایوان بعد از دو متر پایه قطور ضربی ایوان پیش‌آمده و در بالای این قسمت چند نقش ظریف با نیل و قرمزی و زرد نقاشی كرده اند و در وسط دو پایه ضربی ایوان یك غرفه ی كم عرض طولانی است كه راه آن از پشت بام است و از این غرفه تمام مسجد را می توان زیر نظر گرفت پایه های ضربی ایوان پر قطر در نظر گرفته شده كه سنگینی سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان را بتواند تحمل كند و ارتفاع دو مناره ی بالای ایوان از پشت بام با ماذنه آن یازده متر است و با وجود چنین پایه های قطور سقف ایوان و الفرها و گوشوارها كه با خشت پخته خفته و راسته بنا شده در هر چهار طرف سقف و در محراب آخر ایوان درزها و شكست های قدیمی دیده می شود كه در فرصت مناسب باید مرمت شود و در ضلع طرفین محراب در كلفتی پایه ی دو طرف دو حجره ی كوچك است كه محل قرآنهای اوراق شده بود و موذن مسجد از مناره ی طرف راست ایوان اذان می گوید و راه مناره ی طرف چپ رتا مسدود كرده اند.
در دو طرف ایوان جنوبی جامع سبزوار در هر طرف چهار ضربی بلند و رسا و پر اوج در راست و چپ ایوان در زمان بنا ساخته شده كه سقف آنها قریب سه متر از ضربی شبستانهای دیگر بلند تر است و این ضربیهای دو طرف ایوان را بمنظور پشت بند و تكیه گاه ایوان طرح كرده اند تا پشتیبان و محل اتكاء پایه ها و سقف ایوان و دو مناره ی بالای ایوان باشد تا پایه های ایوان از هم نگسلد . در طرف شرقی ایوان جامع سبزوار از وسط دو ضربی سقف بلند جنب ایوان راهی سراشیب و سرازیر است كه بدرآهنی كوچكی منتهی میگردد و این در بكوچه ی نوبان باز می شود و مورد رفت و آمد مردم است و باین ترتیب جامع سبزوار دو در احداثی در خیابان بیهق در ضلع شمالی مسجد دارد و یك در كوچك در ضلع جنوبی كه به كوچه ی نوبان باز شده و این هر سه در احداث است و راه اصلی ورود بمسجد فقط اسپر ایوان شمالی بوده كه اكنون مسدود و بجای آن پنجره ی بسیار بزرگ قرار داده اند. در دو پایه طرفین ایوان كاشی كاری بدیعی از كاشی خشتی هفت رنگ شده كه ذه تعریف می شود.
در دو پایه طرفین ایوان جنوبی حاشیه ها و خوانچه ها و مربع ها و گلدان ها طرح شده و در مربع ها با خط بسیار درشت ثلث و كاشی سفید و زمینه لاجوردی كلمات الله و محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین را از بالا بطرف پایین نوشته اند و خوانچه های دو پایه ایوان با خط ثلث كاشی سفید و زمینه لاجوردی لا اله الا الله و محمد رسول الله و علی ولی الله را رقم كرده و اطراف خوانچه ها بنقوش متناسب زینت یافته و در هر حال پایه های ایوان كه قبلاً ساده و آجری بوده اكنون دارای كاشی هفت رنگ می باشد.
در نزدیك دهنه ایوان بر قطر پایه یك كتیبه طولانی ازطرف راست ببالا آغاز شده و تا بالا ی سر در رفته و سپس از لبه سر در بطرف پایه چپ سرازیر شده و همه جا دور لبه ایوان را سیر كرده و در زمینه كاشی لاجوردی سیر نزدیك به رنگ سیاه و خط ثلث با كاشی سفید آیه مباركه نور را و سپس آیات دیگری از قرآن را در این كتیبه نوشته و در آخر كتیبه در پایه چپ در مربع مستطیلی رقم شده (باهتمام جناب خیر الاج محمود مسلم زید توفیقانه پایان یافت ساخت مشهد محمد تقی قدس۲۵/۶/۴۷)
تمام پشت بغل ایوان كاشی خشتی با نقوش متناسب است و در وسط هر پشت بغل با خط ریز عباراتی نوشته شده كه بواسطه بلندی ایوان و ریزی خط خواندن و عبارت میسر نگردید.
در یخ ایوان كتیبه دیگری است كه سوره مباركه هل اتی را با خط ثلث كاشی سفید و زمینه كاشی لاجوردی نوشته اند خط این كتیبه بسیار پست است و كاشی آنهم چندان مطلوب نیست.
در پیشانی سر در ایوان جنوبی جامع سبزوار در یك سطر دراز در زمینه كاشی لاجوردی و خط كاشی سفید نستعلیق زیبا عبارت ذیل را نوشته و نصب كرده اند.
(بمفاد آیه شریفه(و ما تقدموالا نفسكم من خیر تجدوه عندالله) بهمت حاج محمود مسلم فرزند حاج محمد حسین مسلم وسعی حجت الاسلام آقای حاج محمد تقی عندلیبی این مكان مقدس تعمیرات لازمه و كاشیكاری گردید خداوند متعال در یوم الاینفع مال و لابنون جزای خیر بمعظم له عنایت فرموده و همین عمل خیر و سایر اعمال خیر ایشان را زاد و توشه آخرت قرار دهد بتاریخ محرم الحرام ۱۳۸۹) این سال قمری است و كاش الوان تمام سطح پایه ها و سر در ایوان را در چهار سال قبل تهیه و نصب كرده اند و با اینكه تمام كاشی ها خشتی و غیر معرق است از نظر طرح و رنگ بهتر از كاشی جلو شبستان شرقی مسجد است و جلوه تامی بعمارات جامع سبزوار كه قبلاً هیچگونه تزئینی نداشته بخشیده است.
كف ایوان جنوبی با موزاییك سربی رنگ فرش شده و واضح است موزاییك در یك اثر باستانی بیمورد و غلط است و بهتر است كف ایوان را با آجر سبز محكم و یا با سنگ بادوام مفروش سازند.
▪ شبستان غربی جامع سبزوار
در طرف غربی فضای جامع سبزوار شبستانی طولانی در نه دهنه ساخته شده كه دهنه وسط را بعنوان راهرو قرار داده و از آنجا وارد شبستان می شوند و بقیه شبستان غربی راهش از دالان جنب ایوان شمالی مسجد است نمای این ضلع مسجد قبلاً آجر ساده بوده و روكاری نداشته است و اكنون روی پایه های بطرف فضا را با كاشی نره ی سفید و سیاه مزین كرده و جا بجا الله و محمد و علی را با خط كوفی بنایی نوشته اند و در سر در كوچك راهرو شبستان كتیبه مختصری بعرض دهنه راهرو و نزدیك بلبه سر در آیه شریفه نور را با خط ثلث كاشی سفید قدری ریز و زمینه كاشی لاجوردی نوشته و نام خطاط این كتیبه ذكر نشده و در بغل سر در كوچك راهرو و نقوش متناسب با كاشی خشتی هفت رنگ دیده می شود.
پایه های شبستانها و ایوانها در زمان بنا بطرف فضا آجر ساده بوده و در سال اخیر تمام پایه ها را در چهار ظرف مسجد با سنگ معدن خلج مشهد در چند رك سنگ نصب كرده اند و شبستانها با قالی و زیلوی نذری مفروش شده و در تمام شبستانها بواسطه گرمی تابستان سبزوار كولر و با دزن برقی قرار دارد و دو خادم از اداره اوقاف موظفند و جاروب و تنظیف مسجد را عهده دار می باشند و مردم سبزوار در كمال گشاده دستی مرمتها و كاشیكاری و فرش و زیلوی مسجد را تقریباً الی الله مورد اقدام قرار داده اند.
اما بنای این مسجد را تا بحال نتوانستم بدست آوردم و در سبزوار گفته می شود كه مسجد جامع سبزوار از بناهای سربداریه است و در كتاب گنج دانش در صفحه ۳۲۳ می نویسد (مسجد جامع سبزوار كه از ابنیه سربداریه است بنای علای محكمی است )ولیكن مآخذ این قول را ذكر نمی كند و در كتاب مطلع الشمس تألیف اعتماد السلطنه نیز در صفحه ۲۰۳ جلد سوم بدون ذكر ماخذ نوشته (مسجد جامع سبزوار را بقول سبزواریها كه این عنوان را سینه بسینه تا بحال شنیده اید و در كتاب مذكور از ابنیه سربدارها می دانیم ولیكن در كتاب تاریخ بیهق برای سبزوار دو مسجد را ذكر می كند كه یكی مسجد آدینه سبزوار بوده و اكنون بنام مسجد پامنار نامیده می شود و شرح آن قریباً بیاید دیگری مسجدی بوده كه بنام مسجد سبز نامیده می شده و عبارت تاریخ بیهق در این مورد چنین است.
( و عمارت مسجد سبز بر دست خواجه امیرك نزل آبادی بودفی سنه اربع و ستین و اربع مائه و آن پیش از این سر گشاده بوده است و در میان آن درخت كشته و خواجه امیرك برین هیئت مرمت عمارت كرد) لذا با ذكر عبارت صفحه پنجاه تاریخ بیهق چاپ تهران حدس می زنم كه مسجد جامع سبزوار در قرن پنجم قبلاً در سبزوار وجود داشته و شاید سربداریه بتجدید یا مرمت مسجد پرداخته باشند و در مسجد جامع كنونی هیچگونه كتیبه و سنگی كه حاكی از نام بانی وسال ایجاد مسجد باشد باقی نمانده است تا پرده این ابهام را بردارد و در تاریخ روضه الصفا ضمن حالات سربداران نامی از تاریخی بنام تاریخ سربداران میبرد كه این كتاب را بنده ندیده ام و شاید در آن كتاب نام مسجد جامع سبزوار را كه سربداران ساخته اند ذكر كرده باشد و با توجه بمدت سلطنت هر یك از سربداران هیچكدام فرصت بنای مسجدی را نداشته مگر خواجه علی موید سربداری آخرین نفر از این سلسله كه بیست و هفت سال تا زمان پیدایش امیر تیمور كوركان در سبزوار و نیشابور و طوس و كاشمر و دامغان و گاهی استر آباد سلطنت كرده و احتمال می دهم بنای مسجد جامع از نجم الدین امیر علی موید سربداری باشد و در خاتمه ی این قمست می نویسم كه در مسجد ذكر شده بشرح ذیل سنگی بتاریخ ۱۲۷۶ قمری كه در ایوان شمالی مسجد بوده حاكی از اینكه شخصی ایوان را سنگ فرش كرد ولیكن نام بانی را عمداً تراشیده اند.● معماری وسازه مسجدسبزوار
۱) بی :
دونالد ویلبر به خوبی بی سازی بناهای دوران ایلخانی را در ایران توصیف می كند كه در برخی موارد انتهای انها مشخص نیست سازه های دوره ایلخانی جنانكه ویلبر می كوید بی و كرسی جینی محكمی در زیر زمین دارند .
البته كفته های ویلبر نمی تواند در مورد همه بناها تعمیم داده شود. جنانكه بنای برعطمت سلطانیه به عنوان نماد معماری دوره ایلخانی كمتر از یك متر بی سازی دارد. در برخی بناها دیوارها را روی عارضه های طبیعی كار می كذاشته اند . جنانكه دیوارهای حصار شهر ایلخانی طایران توس فاقد بستر سازی است و اصلا بی ندارد.
در بخش شمالی مطابق كمانه زنی انجام شده در سال ۱۳۷۳ دیوارهای بار بر ایوان شمالی حداقل یك متر بی سنكی دارد كه با توجه به رها شدن كار به صورت ناتمام انتهای بی مشخص شده است. اما احتمالا تا محل خاك ترسك ادامه بیدا می كند. در قسمت جنوب غربی ان كه به واسطه مشكلات بیش امده بی بنا قابل رویت است می بینیم كه اختلاف ارتفاع از كف بیرون مسجد ( در سرای تجاری جنوبی ان ) تا كف مسجد جیزی قریب به ۵/۷ متر است.
مشكلات به وجود امده برای بی مسجد به واسطه نشت ابهای زیرزمینی است. اكر جه سردر كمی قنات های قدیمی در نتیجه اجرای نادرست طرح فاضلاب در این شهر و در نهایت نشست و انحراف بایه های جرزها مشكلات جدیدتری را هم برای این بنا به بار اورده است.
این حالت انحراف وقتی بدید می اید كه زمین های مجاور ( و نه زیر ) بی سست و نابایدار كشته و یا زمانی كه جاله ای عمیق در زمین مجاور بی ایجاد شده باشد.
۲) دیوارها :
اهمیت اجتماعی مسجد جامع از همان ابتدای ساخت و میل به ماندكاری ان – و نیز جنانكه كفته شد عبور قنات های اب از بستر زیر بی – موجب شده است كه در ساخت ان از اجر استفاده شود اما طبق یافته های باستان شناسی در ایوان شمالی مسجد قدیمی ( احتمالا مسجد سبز) از خشت بوده است. دیوارهای زبره كشیده و مرتفع كه تقریبا در همه قسمت های مسجد مشاهده می شود از خصوصیات سازه های این عصر ( خصوصا در نواحی خراسان بزرك ) می باشد.
۳) بوشش ها
بوشش ها اساسی ترین وجه مشخصه مهم ترین ابتكار معماری ایرانی و نقطه عطف بیوند مردمان این سرزمین و بایسته های اقلیمی اش می باشند. بوشش ها را در تقسیم بندی عمومی ان به بوشش های تخت و بوشش های سغ ( یا ازج ) كه همان بوشش های منحنی می باشند – تفكیك كرده اند . بوشش های منحنی یا تاقی نیز به شیوه های متفاوت دسته بندی شده اند :
۱) براساس نوع جفد ( یا منحنی ) به كار رفته در انها : قوس های مازه ای ( بیز _ بستو و ......... اغلب جفدهای مورد استفاده در معماری بیش از اسلام ) و تیزه ای ( جمانه – بنج اوهفت – شیدری – سروك سه بخشی – شابزی و .... )
۲) از لحاط شیوه جیدمان اجرها : رومی – ضربی – جبیله و مخلوط رومی و ضربی
۳) از نقطه نطر شكل كلی تاق : تاق اهنك – تاق جهار بخشی – تاق كرد كلمبو و جهار كرده و سه كرده – كنبد- كاربندی و...
به طور كلی در شیوه بوشش های منحنی در معماری ایرانی تكامل به وضوح مشاهده می شود.
انجا كه كوشواره های ابداع شده در بنای جهار تاقی از حالت جوبی ( اتشكده بازه هور – تربت حیدریه ) به فیلبوش ( اتشكده اذر برزین مهر – ریوند سبزوار ) و سبس به سكنج ( عمده مساجد بعد از اسلام ) می رسد اسبرهای طولانی تاق اهنك نیز برای باز شدن فضاها كنار می رود و بایه هایی برای تكیه بر جهار جهت ایوان كرخه جای انها را می كیرد.
و انجا كه جفدهای مازه ای برای كوجك كردن حجم عموم ساختمان جای خود را به جفدهای تیزه ای می دهند در نهایت ساختمان به عنوان یك حجم توبر یك تكه و صلب به اندامواره ای با ماهیجه های به هم بیوسته و سازه ای استخوان دار دیكركون می شود.
در خراسان به عنوان یكی از خاستكاههای مهم بوشش های منحنی و ناجی اصالت ایرانی – بی شك نمونه های بی نطیری از این كونه ابتكار عمل ها یافت خواهد شد .
تاق های اجرا شده در این مسجد از هر دو نوع رومی و ضربی است و شیوه اجرای جبیله نیز در ان دیده نشده است. اجرای رومی تاق ها در همه تویزه های باربردیده می شود و اجرای ضربی نیز در اغلب تاق های اهنك مشاهده می شود و اساسا تاق های اهنك را با اجرای ضربی می شناسند .
این تفكیك وطیفه میان جرزهای باربر و دیوارهای حایل سیستم سازه ای قالب در معماری بناهای تاقی ایرانی – خصوصا بس از اسلام – است . از نكات دیكر در ابتكارات بوششی معماری دوران اسلامی در ایران استفاده از كاربندی هاست كه به نحوه ساده و با شكوهی در بخش مركزی شبستان جنوبی این مسجد اجرا شده است. بدین صورت كه تصمیم داشته اند دهانه مركزی را بزركتر و طبیعتا بلندتر از دیكر دهانه های شبستان جنوبی ببوشانند . لنكه طاقهایی كه به عنوان كاربندی در این قسمت اجرا شده است تنها از جهار تویزه تشكیل شده كه دو به دو موازی و عمود بر یكدیكر هستند.
جفد این تویزه های بنج اوهفت تند است و تنها وطیفه ای كه بر عهده دارند این است كه دهانه كوجكتری را برای اجرای نهایی طاق كرد ایجاد می كنند لنكه های كاربندی در این بوشش هیج طرح شمسه ای خاصی ایجاد نمی كند و تنها زمینه متقارنی برای ایجاد طرح یزدی بندی ایجاد می كند كه تزیینی بدون نقش سازه ای است و این موضوعی است كه سبك و سیاق این معماری را به شیوه ها و نمونه های موجود در ایران مركزی – خصوصا یزد و كاشان نزدیك می كند .
نكته دیكر جیدمان اجر به شیوه خوشه جینی زیبا در اسمانه طاقهای كلمبو می باشد كه به صورت اویز بر روی جهار دمغازه در طاقهای شبیستان غربی و شمالی اجرا شده است.
در یكی از طاقها كه اندود روی ان تراشیده شده است این جیدمان بسیار زیبا بیداست.
۴) جفدها :
برداشت منحنی جفدها روش های جندی دارد :
۱) تعیین ارتفاع نقاط مختلف روی جفد : در این روش همانطور كه از نام ان بیداست نقاط مختلفی روی زمینه دهانه با فاصله مساوی علامت كذاری می شود و فاصله انها از اسمانه تویزه یا طاق منحنی اندازه كیری می شود كفتنی است كه میزان خطای این روش زیاد است .
۲) روش مثلث بندی : این روش تفاوت جندی با شیوه قبلی دارد دو نقطه اصلی روی باكارتاق علامت كذاری می شود این دو نقطه به عنوان نقاط بایه ای مثلثهای مختلف مبنای اندازه كیری نقاط مختلفی به دلخواه روی منحنی تاق هستند در این روش احتیاجی نیست كه نقاطی را كه روی تاق علامت كذاری می كنیم فاصله مشخصی با یكدیكر داشته باشند بلكه موقعیت دقیق هر یك از انها به وسیله مثلث بندی و ترسیم به وسیله بركار بدست می اید . دو كمان دایره به مراكز باتاق و به شعاع اندازه های برداشت شده سرنوشت هر یك از نقاط را مشخص می كند .
۳) روش فتوكرامتری : دو روش اول در فضاهای سه بعدی مانند اسمانه كنبدها كاربرد بسیاری دارد و روش سوم كه روش مورد استفاده این بزوهش بوده بیشتر در نماها و بخشهایی كه مسیر انحنا در یك جهت است – و امكان عكاسی وجود دارد – باسخ مناسبی خواهد داد .
نكته مهم در این روش اینكه عكسهای كرفته شده باید كاملا از روبرو و بدون زاویه باشد و یا ابزاری مانند نرم افزارهای مختلف برای تخت كردن و اصلاح خطای برسبكتیوی انها وجود داشته باشد نرم افزار مشهور phidias ( فیدیاس ) كه به صورت یك تعداد امكانات اضافی و نوار ابزار ( ماكرو ) بر روی نرم افزار macro نصب می شود توانایی اصلاح برسبكتیوی تقریبا تمامی عكس هایی را كه به خصوصا شكل تاق اهنك و منحنی ان كه در یك جهت حضور دارد جنین شیوه اجرایی را توجیه می كند .
تاق اهنك تاقی بسیار قدیمی و ساده ترین شكل تاقها می باشد ایوان ها خاستكاه جنین تاقی هستند و در این مسجد نیز ایوانهای شمالی – جنوبی و غربی دارای تاق اهنك است كاهی در برخی از انها مانند ایوان غربی انتهای تاق را كرد می كنند كه در ورودی دركاهها به ان كنه بوش می كویند .
از انجا كه اجرها در اجرای ضربی توان بالایی برای ایستادن در جهت قایم ندارند برای جلوكیری از وارفتن انها به مرور زمان دو كار را انجام می دهند : یكی اینكه اولین اجر را مایل قرار می دهند تا تاق به اسبر انتهایی تكیه و ایستایی داشته باشد .
زاویه دار جیدن جند رج اول اجرها در تاق اهنك كه به صورت ضربی كار می شود باعث تكیه كردن رجهای بعدی بران می شود و نهایتا باعث استحكام بیشتر تاق می كردد . دوم اینكه در جلوی تاق اهنك تویزه ای به صورت رومی اجرا می كند تا اجرهای كاركذارده به صورت بر را در تاق اهنك از طبله كردن و باز شدن نجات دهند.
۵) سیستم سازه ای :
ساختار ماهیجه ای مسجد بسیار تكامل یافته است. جنانكه كمترین وابستكی را به اسبرها و دیوارهای یكبارجه نشان می دهد و تماما بر سیستم سازه اندام وار و بیوسته ای استوار است . در این میان شبستان جنوبی یك نمونه مثال زدنی است بارهای وارده از تویزه ها و تاقهای میان انها تماما برروی بایه جرزها منتقل شده و هیج ارتباطی به لحاط سازه ای با دیواره ای كه به عنوان در بركیرنده كل ساختمان می باشد ندارد. جنانكه رانش دیوار محیطی بنا در جبهه جنوب غربی همین شبستان- علی رغم اینكه مدتها بود كه از به وجود امدن ان می كذشت – هیج كونه تآثیری بر بیكره اصلی مسجد به جای نكذاشت. در شبستان غربی نیز همین سیستم بر با بوده است اما شبستان جنوبی به دلیل ارتفاع و فراخی دهانه های اجرای ان حایز اهمیت است.
شیوه سفارشی این نرم افزار- و به صورت چند عکسی از یک موضوع – تهیه شده باشند دارد.
در این روش به وسیله نرم افزاری مانند فتوشاپ حالت پرسپکتیو تنها برخی از عکسها را اصلاح کرده ایم . در عکسهایی که به این روش اصلاح می شوند باید چهار نقطه از تصویر که در حالت حقیقی دارای زاویه ای ۹۰ درجه نسبت به یکدیگر هستند باید در تصویر دیده شوند و پسندیده تر آن است که این نقاط روی بدنه چفد مورد نظر وجود داشته باشد. بقیه کار تقریبا مشخص است عکس مورد نظر را در نرم افزار فتوشاپ باز می کنیم ابزار crop را انتخاب می كنیم با این ابزار كادری را برای برش در تصویر انتخاب می كنیم سپس در نوار option در بالای صفحه كزینه perspective را فعال می كنیم. و در نهایت با اقتدار تمام گوشه های كادر انتخابی خود را بر روی چهار نقطه ای كه می بایست زاویه ۹۰ درجه داشته باشند تنطیم می كنیم .
بس از اتمام عملیات crop مشاهده خواهیم كرد كه تصویر مورد نطر در درجاتی از عمق برسبكتیوی خودش تخت شده است مطمین باشید كه نرم افزار phidias هم نمی تواند یك تصویر بدون برسبكتیو ایجاد كند و تنها بخشی از مشكلات ما را در فتوكرامتری ( البته با توانایی های ادراك نرم افزاری بیشتر ) برطرف می كند .
نكته ای كه در جریان عكسبرداری مهم است اینكه عسكهای برداشت شیه حتی الامكان باید بدون زاویه و تخت برداشت شود و در نهایت باقی مانده های خطای پرسبكتیوی انها با این روش كرفته شود.
دیكر اینكه در زمان انطباق منحنی چفد استاندارد ترسیم شده با عكس برداشت شده باید نواحی مهم پاكار و شكرگاه و ایوارگاه و نیزه دقیقا با هم سازگاری داشته باشد.
تفاوت های بارز در هر یك از این بخش ها میان دو منحنی استاندارد و منحنی چفد نهایی داشته باشد به همین جهت بهتر است كه اجرهای تویزه در عكسی كه برداشت می شود دیده شود تا بتوان پاتاق را تشخیص داد . در این پزوهش چنانكه گفته شد روش فتوگرامتری مورد استفاده قرار گرفت و در نهایت چفدهای به كار رفته در پوشش دهانه ها از این قرار تعیین شد .

اصغر حسین آبادی

http://vista.ir/?view=context&id=255261