پیشینه تاریخی و جغرافیایی محل شهادت و دفن حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام و سوابق باغ رضوان
پیشینه تاریخی و جغرافیایی محل شهادت و دفن
حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام و سوابق باغ رضوان
نوشته استاد عزیز الله عطاردی
پژوهش و تدوین :
سید محمد فقیه سبزواری
1
حميد بن قحطبه طائي از کارگذاران بنيعباس بود، پدرش قحطبة بن شبيب از دعاة بنيعباس در خراسان به شمار ميرفت و بسيار فعال بود، حميد مدتها در طوس حاکم بود و در باغي که به نام او مشهور شده سکونت داشت، اين باغ در بيرون دهکدهي سناباد در حومه قصبه نوقان بود و قنات سناباد هم آن را مشروب ميکرده است.
اين باغ اگر چه به نام حميد بن قحطبه مشهور شده ولي متعلق به شخص او نبوده است اين باغ و ساختمان آن يک ارک حکومتي و به دولت تعلق داشته است فرمانداران و حاکمان طوس در آن جا منزل ميکردهاند و چون آخرين فردي که در اين جا مقيم بوده و در آن جا حکومت ميکرده حميد بن قحطبه بوده از اين جهت باغ و قصر به او نسبت داده شده است.
باغ حميد بن قحطبه در حدود يک ميل در يک ميل بوده است و وسعت باغ در آن زمان از فلکه امروز حضرت رضا عليهالسلام هم بزرگتر بوده، باغي بسيار مجلل و باشکوه که ميتوانست از خلفاء بنيعباس پذيرائي کند و وسائل عيش و نوش آنها و کارگذاران عياش آنان را فراهم نمايد از قرائن معلوم ميگردد که اين باغ يک قنات اختصاصي هم داشته است.
در وسط اين باغ يک ساختمان بسيار بزرگ بوده که اطاق هاي زيادي با سالنهاي مخصوص داشته که در آن جا اجتماعات خصوصي و عمومي تشکيل ميشده است، حاکم طوس با عده وعدهاش در آن جا زندگي ميکرده و چون طوس بر سر راه خوارزم و ماوراءالنهر و ترکستان بود اين منطقه از اهميت ويژهاي برخوردار بوده و خلفاء همواره يکي از افراد نخبه را در آن جا حاکم ميکردند.
از وضع آن ساختمان و چگونگي آن در مصادر، چيزي نيامده و از اخبار و روايات اين چنين پيدا است که ساختمان باغ فرمانداري طوس قديمي بوده و به قبل از اسلام ارتباط داشته است.
در کتب جغرافيائي قديم از ساختمانها و بناهاي عظيمي در [ صفحه 61] طوس ياد شده است که آنها را مربوط به سلسلههاي قبل از اسلام دانستهاند.
در حديث معروف لوح که در اصول کافي و عيون الاخبار صدوق روايت شده از شهري باستاني در ناحيه طوس خبر ميدهد که آن شهر را بندهاي صالح ساخته و امام علي بن موسي الرضا عليهالسلام در آن جا به دست عفريتي به شهادت خواهد رسيد، و اين حديث در ميان محدثان بسيار معروف است و در کتب معتبر نقل شده است.
اين ساختمان بزرگ زيرزميني و سرداب هائي هم داشته است که در تابستانها از آنها استفاده ميشده، و ظاهرا حوضخانهاي بزرگ هم در زير ساختمان بوده و قناتي هم در آن جريان داشته است.
آقاي مهندس ديشيدي از مهندسان عالي مقام آستان قدس رضوي به نگارنده اظهار داشتند:
ما مسير اين قنات را در پشت محراب مسجد گوهرشاد مشاهده کرديم. ايشان اظهار ميداشتند هنگامي که پايههاي صحن مبارکه قدس را بر ميداشتيم در پشت محراب ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد مسير اين قنات را پيدا کرديم و همچنين وقتي که ميخواستيم رواق دارالذکر را که در مجاور حرم مطهر است و سابقا به مدرسه علي نقي ميرزا معروف بود بسازيم در هنگام پي کني راه قنات را مشاهده نموديم.
در حديث ابوصلت هروي که شيخ صدوق آن را در عيون الاخبار نقل ميکند آمده که امام رضا عليهالسلام به ابوصلت فرمودند:
هنگام حفر قبر براي من آبي از مين خواهد جوشيد و ماهي در آن پيدا خواهد شد از اين حديث هم به خوبي معلوم ميشود، که در آنجا قناتي و آبي بوده است. ما انشاء الله در تاريخ و جغرافياي مشهد مقدس در اين موضوع باز هم صحبت خواهيم کرد.
کتاب تاریخ آستانقدس ، جلد اول ، عزیزالله عطاردی ، صفحه 61
http://www.boniadhad.ir/lib/3/10/1/3/content-40.html
2
گورستان غسلگاه ، قتلگاه
و اقدامات مرحوم آیة الله حاج میرزا حسین فقیه سبزواری
برای ساماندهی و تبدیل آن به صحنی بزرگ
اين قبرستان امروز وجود ندارد، ولي در سابق يکي از مقابر معروف در جوار آستانه مقدسه بوده است، تمحل آن در قسمت شمالي بقاع متبرکه که اکنون در مجموعهي فلکه بزرگ قرار دارد و دور آن را نردهي آهني کشيدهاند، مقبرهي مرحوم امين الاسلام فضل بن حسن طبرسي که اکنون در کنار خيابان نوقان قرار دارد و در اين قبرستان بوده است و تنها يادگاري از قبرستان مزبور ميباشد.
در قديم اين قبرستان را غسلگاه ميناميدهاند و معتقد بودهاند امام رضا عليهالسلام را در اين مکان غسل داده‌اند، و بعد از اين در محاورات به قتلگاه تبديل شده است .
مؤلف منتخب التواريخ مينويسد:
از هنگامي که ازبکها در اين محل گروهي را به قتل رسانيدهاند به اين نام مشهور گرديده است، و از آن زمان به خاطر کشتار مردم مشهد به قتلگاه مشهور شده.
اما آن که در قديم آن جا را غسلگاه ميدانستهاند و به اين نام مشهور بوده شايد دور از حقيقت نباشد، زيرا وسعت باغ حميد بن قحطبه که امام را در آن جا به شهادت [ صفحه 361] رسانيدهاند در حدود يک ميل در يک ميل نوشته‌اند و احتمال ميرود که امام را در گوشهاي از آن باغ غسل داده باشند و بعد مردم آن جا را به همين نام از يکديگر نقل کردهاند.
قاضي احمد قمي در گلستان هنر گويد:
حضرت امام هشتم و قبلهي هفتم مفترض الطاعه واجب العصمه. شهيد خاک خراسان امام طيب و طاهر علي موسي جعفر محمد باقر در سناباد طوس که الحال مشهد مقدس معلي مزکي است در موضعي که اکنون به مدرسهي قدمگاه اشتهار دارد کتابت مصحف نمودهاند و از وجه هديهي آن اراضي مشهور به غسلگاه که در حوالي روضهي مقدسهي منوره واقع است خريداري کرده وقف فرمودهاند که مسلمانان را در آن دفن نمايند و آن اراضي در جنب موضع مبارکي است که آن حضرت را در آن جا غسل فرمودند.
اکنون مسجدي است که مردم در آن جا زيارت و عبادت ميکنند، در شهور سنهي ست و ستين و تسع ماة شاه جنت مکان عليين آشيان ابوالبقاء شاه طهماسب حسيني انار الله برهانه و روح روحه مبلغ يک صد تومان تبريزي به مشهد مقدس معلي نزد والد راقم ميرمنشي که در آن اوان وزير شاهزاده فردوس آشيان ابوالفتح ابراهيم ميرزا روح الله روحه العزيز بود فرستادند. آن اراضي را ديوار کشيده درگاه و دري بسازند که مردم از آن جا عبور ننمايند و الاغان به درون آن قبرستان نبرند، بسياري از درويشان و علماء و فضلاء در آن مقبره مدفونند و شيخ طبرسي عليه الرحمه و الرضوان از آن جمله است.
مؤلف گويد:
مقصود ابوعلي فضل بن حسن طبرسي معروف به امين الاسلام است که از بزرگان علماء و مفسران شيعه بودند و کتاب معروف مجمع البيان در تفسير قرآن و اعلام الوري از آثار او ميباشند و قبر مبارکش اکنون در حاشيهي خياباني که به نام او مشهور شده قرار دارد و يادگاري از اين قبرستان تاريخي و معروف ميباشد.
قبرستان قتلگاه به علت مجاور بودن با اماکن متبرکه اهميت داشته است، [ صفحه 362] به طوري که شخصيتهاي بزرگ و مشهور همانند طبرسي را در آن جا به خاک سپردهاند، در کتب رجال و تواريخ مربوط به مشهد مقدس و ناحيه طوس از افراد زيادي نام برده شده است که در اين مقبره دفن شده‌اند، و ما انشاء الله در تاريخ مشهد به آن اشاره خواهيم کرد.
در تحولاتي که زمان رضاشاه در مشهد مقدس انجام گرفت و فلکهي سابق طرحريزي شد قبرستان قتلگاه هم تعطيل گرديد و از دفن اموات در آن جلوگيري شد، به طوري که مطلعين اظهار ميدارند مقداري از قبرستان داخل فلکهي سابق گرديد و قسمت باقي ماندهي آن محصور و ديواري بلند پيرامون آن کشيده شد و به صورت باغي درآمد.
در سالهاي 1308 تا 1312 زمان توليت محمد وليخان اسدي به باغ رضوان معروف گرديد و اين نام را متصديان آن روز آستانه بر اين مکان نهادند و هيچ گونه سابقهي تاريخي ندارد و نگارنده در اطراف اماکن متبرکه به اين نام برخورد نکرده است، محيط قبرستان از طرف مأموران مسطح گرديد و درختاني در آن جا غرس شد و به صورت يک باغ بزرگ درآمد. بعد از آن باغ را در اختيار وزارت فرهنگ آن زمان قرار دادند و فرهنگ خراسان در آن مکان دبستاني به نام دبستان غزالي بنياد نهاد و کودکان در آن جا درس ميخواندند، و نگارنده خود مکرر به آن جا رفته بودم و از نزديک آن باغ و دبستان را مشاهده نمودم مخصوصا روزهاي تعطيل که براي گردش به آن جا ميرفتم.
در حدود سالهاي 1340 مرحوم حاج ميرزا حسين فقيه سبزواري رحمة الله عليه که از علماي بزرگ و محترم مشهد مقدس بودند تصميم گرفتند اين قبرستان را بار ديگر احيا کنند و براي دفن اموات اختصاص دهند، لذا در اين مورد با مقامات آستان قدس مذاکره کردند و رضايت اولياء آستانهي مقدسه را جلب نمودند و با قرار دادي که با آستان قدس بستند کار را شروع کردند.
طرحي بزرگ به صورت يک صحن تهيه شد و به نام صحن رضوان پايهريزي گرديد نقشهي آن مانند صحن نو و صحن کهنه ترسيم گرديد، در طبقهي اول حجرات متعددي براي [ صفحه 363] دفن اموات در نظر گرفته شد و طبقهي دوم نيز براي طلاب علوم دينيه اختصاص يافت، و در چهار طرف يک ايوان بلند در وسط مانند ايوانهاي صحن کهنه ساخته شد و بناي اصلي آن پايان يافت.
حجرههاي طبقهي زير را به ثروتمندان و متمکنين واگذار کردند، آنها با خرج خود حجرهها را ساختند، در وسط صحن هم قبرهاي چند طبقه ساختند و اموات را در آن جا دفن ميکردند، مقبرهي باغ رضوان در همه جا مشهور شد و توانگران يکي پس از ديگري آمدند و تمام حجرهها را گرفتند و براي خود و خانوادههايشان مقبرهي اختصاصي تهيه نمودند و نام خود را هم بالاي حجرهها نوشتند.
يکي از توانگران مقيم مشهد را ميشناختم که براي خود در باغ رضوان حجرهاي گرفته بود و آن را با آئينههاي رنگارنگ تزئين کرده و با نقش و نگار آراسته بود، فرشهاي زيبا در آن پهن نموده و چراغهاي مخصوصي نصب کرده بود، يک شخصي را هم معين کرده بود که در آن جا صبح و عصر قرآن تلاوت کند، و خودش هم گاهي ميرفت و در کنار قبر آيندهاش مينشست.
بعد از چندي درگذشت و او را در همين حجره دفن کردند، اين مرد با مکنت و قدرتي که داشت هيچ کار خيري در زندگي خود انجام نداد و اکنون يک اثر نيک از وي نيست، او مبالغي صرف ساختن مقبرهي خود کرد و آن را با نقش و نگار بياراست ولي در سال 1354 عبدالعظيم وليان نيابت توليت وقت در هنگام احداث فلکهي بزرگ باغ رضوان را هم خراب کرد و مقبرهي مجلل او هم تخريب شد.
کتاب تاریخ آستانقدس رضوی / ج 1 / صفحه 361
عزیز الله عطاردی
http://www.boniadhad.ir/lib/3/10/1/3/content-187.html#
لینک مقاله های مرتبط با باغ رضوان
موقعیت باغ رضوان در مجموعه بیوتات رضوی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7519
باغ رضوان ، آخرین تکیه گاه بکتاشیان ، در گفتگو با استاد غلامرضا جلالی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7493
مزار شیخ طبرسی ، در جوار باغ رضوان
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7491
باغ رضوان ، 2 مدرسه بود که مرحوم آیة الله فقیه سبزواری ساخته بود
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7489
باغ رضوان ، قرارگاه مؤسّس مکتب عرفانی مشهد
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7487
مرحوم آیة الله حاج سید جواد فقیه سبزواری
مدیر و مدرّس مدرسه علمیّه باغ رضوان
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7485
برخی از چهره های نامدار مدرسه علمیّه باغ رضوان مشهد
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7477
پشت ضلع شمالی باغ رضوان
چهارشنبه بازاری با سابقه تاریخی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7474
پیشینه باغ رضوان ، نقد یک عکس قدیمی از
گورستان قتلگاه مشهد (صحن رضوان کنونی)
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7472
باز سازی قبر سبز در باغ رضوان ،
به دستور مرحوم آیة الله فقیه سبزواری
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7466
مغتسل الرضا ، قتلگاه و مقبره شیخ طبرسی ،
در پیشینه باغ رضوان . نوشته استاد شانه چی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7463
باغ رضوان مشهد ، ادوار مختلف و سابقه و تاریخ تحولات
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7461
تکیه و درویشان بکتاشی ، در پیشینه باغ رضوان
نوشته استاد رضا نقدی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7459
باغ رضوان ، یادگار قتلگاه ، غسلگاه ،
قدمگاه و سجده گاه امام رضا علیه السلام
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7457
باغ رضوان ، در جغرافیای محله های مشهد ، نوشته استاد تقی بینش
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7455
احداث مدرسه علمیّه " سبزواریّه " ، در جوار باغ رضوان ،
از خدمات مرحوم آیة الله فقیه سبزواری به حوزه علمیه مشهد
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7453
یادی از " باغ رضوان " ، در مقاله ای توصیفی از
استاد دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی ،
ازشاگردان مرحوم آیة الله فقیه سبزواری
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7449
باغ رضوان ، محل اقامه جماعت ، تدریس
و سخنرانی آیة الله حجت هاشمی خراسانی
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7444
احداث باغ ( صحن ) رضوان ،
خدمتی بزرگ از مرحوم آیة الله فقیه سبزواری
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7439
پیشینه تاریخی و جغرافیایی منطقه شهادت و دفن
حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام و سوابق باغ رضوان
https://t.me/faghih_e_sabzevari/7522
قبرستان قتلگاه ، تکیه و دراویش بکتاشیه
زندگی ، شخصیت ، آثار ، خدمات ، استادان و شاگردان حضرت آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ( ره ) 1386 - 1309 هجری قمری . مشهد .