مساجد و مدارس سبزوار
مساجد و مدارس سبزوار
نویسنده : امین،سید علی نقی
امام مسجد جامع تهران پارس
مجله وحید ، اسفند 1353 ، شماره 135
محمد حسن خان صنیع الدوله(اعتماد السلطنه)در جلد سوم مطلع الشمس، ساختمان مسجد جامع سبزوار و سایر ابنیهء متبر که تاریخی را بسیار با حوصله و دقت تشریح و توصیف کرده است ولی از آن زمان تاکنون تغییراتی در بعضی قسمتهای این ابنیه داده شده که مختصرا بذکر آن میپردازیم.
اول مسجد جامع سبزوار
مسجد جامع فعلی واقع در خیابان بیهق و تقریبا در وسط شهر سبزوار است تا حدود سی سال قبل،در ورودی آن در بازار سر پوشیده قرر داشت1 تاریخ اتمام بنای این مسجد،سنه 632 هجری بوده است و نعم ماقبل
معمار صنع از پی تاریخ سال گفت «بکتای عالم آمده»چون مسجد الحرام
بنابراین نظر اعتماد السلطنه در جلد سوم مطلع الشمس که این مسجد را از ابنیهء سربداران دانسته است مقرون به صحت نیست زیرا امیر عبد الرزاق سربداری در سنه 736(یعنی بعد از فوت سلطان ابو سعید بن سلطان محمد خدابنده در سیزدهم ربیع الاول 736)بر سر کارآمد و او نخستین سربداریه است و همانطور که ذکر شد تاریخ اتمام بنای مسجد جامع سبزوار سال 632 هجری یعنی یک قرن قبل از سربداریان است.
صحن این مسجد بمساحت دو هزار مترمربع است و ارتفاع ایوان مقصوره هفده متر است و ارتفاع طاق ایوان تا گنبد به بیست متر میرسد.این مسجد دارای چهار گلدسته و رواقها و ایوانهای وسیع و ستونهای استوار است.
به دستور شاه طهماسب اول که در سنه 930 بعد از مرگ شاه اسماعیل صفوی به سلطنت رسید و در 934 بطرف خراسان آمد و لشکر اوزبک را شکست داده به قزوین مراجعت کرد و عاقبت در 984 در مشهد رضوی از دنیا رفت (1)-از چند بازار که در اثر احداث خیابانهای بیهق و اسرار بکلی از بین رفته است فقط قسمتی از بازار روبروی امامزاده یحیی بن موسی باقی مانده که از خیابان بیهق به آن وارد میشوند و از طرف شهرداری سه قسمت از خیابان اسرار به آن راه پله بازار شده است.از چند میدان بارفروشی هم فقط میدان حدادان و آهنفروشان باقیمانده است.
و نیز بعد از آن وسیله مرحوم حاج میرزا ابراهیم مجتهد معروف به شریعتمدار1 در شبستانهای مسجد تعمیراتی کردهاند.در سالهای اخیر به اقدام مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسین فقیه سبزواری که از مراجع تقلید و اساتید و مشایخ اجازهء اینجانب و ساکن مشهد بود شبستانهای شرقی مساجد جامع تجدید بنا و بنحو مطلوبی ساختمان شد.
دوم:مسجد پامنار
این مسجد،سابقا جامع سبزوار بوده و در حدود یکهزار و یکصد سال پیش بنا شده است در ابتدا سقف آن را با چوب پوشاندهاند ولی فعلا سقف آن با آجر پوشیده شده است.
در تاریخ بیهق در ذکر این مسجد نوشته است که مسجد آدینه سبزوار در روزگار حمزة بن آذرک الخارجی خراب گشته بود و مردم نماز جمعه و اعیاد به خروجرد رفتندی.
پیرزنی بود ثروتمند و باغی وسیع داشت.مردم سبزوار گفتند باغ این مستوره متموله برای مسجد شایسته است پس بدرسرای او رفتند و حال عرض کردند،پیرزن گفت چندانکه مسجد را میباید خط بکشید و درخت در این باغ بسیار است باید برید و سقف مسجد را از آن ترتیب باید کرد و مزد استاد و عمله چندان که باید من میدهم.2
این مسجد نیز فعلا در خیابان بیهق،واقع است.در سالهای اخیر وسیلهء مرحوم حاج سید یحیی نظام زاده(فرزند مرحوم سید جعفر نظام العلماء که در تیر ماه 1349 خورشیدی برای معالجه بطهران آمد و در سن 74 سالگی فوت نموده محل دفنش امامزاده عبد اللّه تهران است.و عموزادهء من و خواهر من زوجهء او بود)تعمیراتی در آن شد قرائتخانه و کتابخانهای در آن احداث و بعلاوه از کوچه پامنار دری به مسجد احداث شد که مورد استفاده است.
سوم:مسجد لطفی خان
فعلا در خیابان اسرار واقع است،سابقا بجای این خیابان،بازار ارک بود و این مسجد در بازار ارک واقع میشد.چندان قدمتی ندارد.
چهارم:مسجد شریعتمدار
واقع در خیابان بیهق.پشت آرامگاه مرحوم حاج میرزا ابراهیم شریعتمدار،متوفی سال؟؟؟هجری قمری.
(1)-رجوع کنید به مجله وحید.شمارهء بهمن سال 53،شرححال شریعتمدار سبزواری به قلم نویسنده.
(2)-ابو الحسن علی بن زید بیهقی(ابن فندق)تاریخ بیهق،چاپ وزارت فرهنگ-تهران.
پنجم-مسجد سبزواری
واقع در خیابان پهلوی روبروی باغ ملی از بناهای حاج محمد حسین تاجر سبزواری که ساختمان آن چندسال قبل اتمام پذیرفت.
ششم.مسجد سیادتی
واقع در کوی همتآباد.از بناهای مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسن سیادتی مجتهد که چندسال پیش ساخته شد.آن مرحوم از نگارنده برای بنای تاریخ آن شعری خواستند که در اینجا هم مینویسیم:
سیادتی که به علم و عمل بود مشهور گزند چشم و حوادث ز جسم و جانش دور به علم اعلم و در زهد آیت عظمی به یک اشاره شد از جانب خدا مأمور بنای تکیه و مسجد نهاد در بیهق که تا ابد بجهان ماند این بنا معمور چو خواست ابن امین تا رقم زند تاریخ بلا درنگ خرد گفت«انه مغفور»
1382 هـ.ق
مرحوم سیادتی اصلا از سادات قریه ایزی(ده بدنام)بود.از محضر درس ایشان بسیار استفاده بردهایم.عاقبت در ماه صیام 1385 درگذشت.
مساجد دیگری نیز در کوی عراق و کوی سریز و کوی سرسنگ و کوی حمام حکیم و کوی پادرخت و کوی حوض چهارراه و کوی سرده وجود دارد که زیاد معروف نیستند.
مدارس دینیه سبزوار
اول.مدرسه فخریه:معروف به مدرسهء کهنه،واقع در ضلع جنوبی خیابان بیهق که سابقا در بازار واقع بود.بنام فخر الدوله دیلمی،مشهور است.تولیت ابن مدرسه در دست سادات مختار شاهی از سادات طبس1میباشد در سالهای اخیر قسمتی از حجرات مدرسه در خیابان بیهق واقع گردید.متولی وقت اتاقهای مدرسه را خراب و مجددا آنها را بنا کرد.
دوم.مدرسه فصیحیه
این مدرسه را حاج عبد الصانع از ثروت خود در سال یکهزار و یکصد و پنجاه و پنج بساخت و تولیت این مدرسه با اولاد و نتایج اوست و نعم ما قیل:
(1)طبس به فتح اول و ثانی و سکون ثالث است ولی در تاریخ بیهق اصل آن را تبشن نوشتهاند به حکم چشمه آب گرم که آنجا باشد و طبشن مینوشتهاند غریبی طبس خوانده و مانده است.
این مدرسه کز نزاهت آمد چو بهشت از عنبر و زر شده مر او را گل و خشت گوئی تو که کاتب قضا روز ازل این آیه برای سال تاریخ نوشت:
آیه شریفه که مطابق سال تاریخ بنای مدرسه فصیحیه است این است:
لقد اسس بنیانه علی تقوی من اللّه.
سبب اینکه مدرسه فصیحیه را مدرسه حاجی نیز گویند آن است که مرحوم حاج ملا هادی اسرار حکیم سبزواری سالها در این مدرسه تدریس حکمت میفرموده است لذا بنام وی نیز معروف شده.
سوم-مدرسه صلوات
که آن را مدرسه شریعتمدار میگویند.از آن جهت مدرسهء صلوات نام دارد که پیشتر بر جای آن باغی بوده است معروف باغ صلوات.و بدان سبب مدرسه شریعتمدار گویند که مرحوم حاج میرزا ابراهیم شریعتمدار آن مدرسه را به خرج خود بنا کرده در آن تدریس فقه و اصول میفرموده است بنای این مدرسه در سال یکهزار و سیصد هجری بوده است و چون شریعتمدار بلا- عقب بوده تولیت مدرسه را بعد از خود بیکی از خویشاوندانش بنام حاج میرزا محمد که خود نیز از علما و فضلا و مدرسین بوده واگذار نموده است و بعد از او تولیت با اولاد اوست که متولی شهرت دارند.
سه مدرسه فخریه و فصیحیه و صلوات در امتداد غرب و شرق خیابان بیهق واقع شدهاند.
چهارم-مدرسه محمدیه
از بناهای مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ساکن و مدفون در مشهد است که به سال یکهزار و سیصد و هفتاد و پنج از هجرت ساخته شد.آقای فقیه برای ماده تاریخ از نگارنده شعری خواستند چنین سروده شد:
این مدرسه کز صفاست رشک جنات
از بام و درش مدام ریزد برکات
با همت و سعی آیت اللّه فقیه
اتمام پذیرفت بنای حجرات
تاریخ بنای آن سرود ابن امین
هنگام ورود لبگشای از«روضات»
روضات در عدد حروف ابجد 1407 میشود و چون لب را که سی و دو 32 میشود از آن کسر کنی 1375 میشود.این مدرسه در خیابان زند واقع است مرحوم فقیه فرزند آقا میرزا موسی مجتهد بود و باغ رضوان مشهد نیز به همت و سعی او احداث و در شمار یکی از مدارس علمیهء مشهد است.پایان
پایان مقاله
منبع :
مجله وحید ، اسفند 1353 ، شماره 135
زندگی ، شخصیت ، آثار ، خدمات ، استادان و شاگردان حضرت آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ( ره ) 1386 - 1309 هجری قمری . مشهد .