گشتی در باغ رضوان


باغ رضوان یا قبرستان قتلگاه جزئی ازباغ حمید بن قحطبه بوده که ظاهرا امام رضا (علیه السلام) هنگام ورود به سناباد در این قسمت ساکن شدند.

باغ رضوان،صحن رضوان
 

 

سال ها قبل در یکی از شلوغ ترین و پرجمعیت ترین محله های شهر مشهد، جایی درست در شمال حرم امام رضا(ع) قبرستانی به نام "قتلگاه" وجود داشته است که امروز در بین ساخت و سازهای شهری جدید در دل زمان گم شده است. نشان آن عکسی قدیمی با تاریخی صد ساله است که عبدالله قاجار، عکاس معروف دوره قاجار در سال 1271ه.ش از این مکان گرفته و از خود به یادگار گذاشته است. 

داستان این قبرستان در بین اهالی محله طبرسی سینه به سینه گشته و این‌گونه روایت شده است:
زمانی که امام رضا(ع) به سناباد وارد شدند در بخشی از باغ حمیدبن قحطبه سکونت کردند و به احتمال زیاد بعد از شهادت ایشان را در همین مکان غسل دادند. برخی منابع وسعت باغ را حدود یک میل در یک میل نوشته‌ اند. برای همین در قدیم به این جا "غسلگاه" می گفتند. اعتمادالسلطنه، وزیر ناصرالدین‌شاه قاجار، در حدود سال 1300ه.ق نوشته است: «در وسط قبرستان، خانه‌ای‌ است معروف به «تکیه بکتاشی‌ها» و گویند که آنجا همان خانه حمیدبن‌قحطبه بوده که حضرت رضا(ع) هم در آنجا منزل داشته‌اند. در آن حجره‌ای نیز هست که داخل آن سنگ سفیدی بر دیوار آن  نصب شده که جای پایی در آن رسم شده است. این هر دو سنگ، زیارتگاه است.» نویسنده «فردوس‌التواریخ»، داستان نام‌گذاری این گورستان به قتلگاه و عیدگاه(قسمت شمالی قتلگاه) را این‌گونه نقل می‌کند: "چون عبدالمؤمن‌خان اُزبک فرمان قتل‌عام داد، ابتدا از محله نوغان شروع به کشتار کردند. زنان و مردانی که جان سالم به‌در برده بودند، در اطراف او جمع شده و به ناله و فریاد برآمدند و حضرت رضا(ع) را واسطه کردند که ما را ببخش، عبدالمؤمن‌خان اُزبک دست از کشتار کشید، پس محلی را که کشتار در آن آغاز شده بود، قتلگاه و محلی را که کشتار در آن متوقف شد، عیدگاه نامیده و به شکرانه آن نماز خواندند."
به هر حال پس از قتلِ‌عام مردم مشهد توسط لشکریان عبدالمؤمن‌خان ازبک در سال 997ه.ق و دفن پیکرهای آن‌ها در آن محل نیز «قتلگاه» شهرت بیشتری پیدا کرده است. 
قاضی احمد قمی در گلستان هنر گوید: "حضرت امام هشتم و قبله‏ی هفتم مفترض الطاعه واجب العصمه شهید خاک خراسان امام طیب و طاهر علی موسی جعفر محمد باقر در سناباد طوس که الحال مشهد مقدس معلی مزکی است در موضعی که اکنون به مدرسه‏ی قدمگاه اشتهار دارد کتابت مصحف نموده‏اند و از وجه هدیه‏ی آن اراضی مشهور به غسلگاه که در حوالی روضه‏ی مقدسه‏ی منوره واقع است خریداری کرده وقف فرموده‏اند که مسلمانان را در آن دفن نمایند و آن اراضی در جنب موضع مبارکی است که آن حضرت را در آن جا غسل فرمودند. اکنون مسجدی است که مردم در آن جا زیارت و عبادت می‏کنند، در شهور سنه‏ی ست و ستین و تسع ماة شاه جنت مکان علیین آشیان ابوالبقاء شاه طهماسب حسینی انار الله برهانه و روح روحه مبلغ یک صد تومان تبریزی به مشهد مقدس معلی نزد والد راقم میرمنشی که در آن اوان وزیر شاه‏زاده فردوس آشیان ابوالفتح ابراهیم میرزا روح الله روحه العزیز بود فرستادند. آن اراضی را دیوار کشیده درگاه و دری بسازند که مردم از آن جا عبور ننمایند و الاغان به درون آن قبرستان نبرند، بسیاری از درویشان و علماء و فضلاء در آن مقبره مدفونند و شیخ طبرسی علیه الرحمه و الرضوان از آن جمله است."
تا اینکه در زمان رضاشاه قاجار، فلکه‏ی سابق طرح‏ریزی شد و به دنبال آن قبرستان قتلگاه هم تعطیل گردید و دیگر اجازه دفن فوت شدگان را در این مکان ندادند. پس از ساخت خیابان شمالی حرم، نام آن را طبرسی گذاشتند که از آن زمان تا به حال یکی از خیابان‌های مهم و مشهور مرکز شهر مشهد است. افراد مطلع نقل کرده اند که قسمتی از قبرستان داخل فلکۀ سابق شد و قسمت باقی ماندۀ آن محصور و دیواری بلند اطراف آن کشیده شد و به صورت باغی درآمد. باغ‌ رضوان در میدان شمالی، بین کوچه تکیه حاج‌آقاجان و خیابان طبرسی، در سال 1310خورشیدی ساخته شد. در سال های 1308 تا 1312 که محمد ولی‏خان اسدی تولیت باغ رضوان را بر عهده گرفت، نام" باغ رضوان" را متصدیان آن زمان آستانه روی این مکان گذاشتند و هیچ سابقۀ تاریخی ندارد. از آن به بعد مأموران محیط قبرستان را مسطح و درختانی در آن جا غرس کردند و آن را به باغ بزرگ و زیبایی تبدیل کردند. سپس باغ را در اختیار وزارت فرهنگ آن زمان قرار دادند و فرهنگ خراسان در آن جا دبستانی به نام دبستان غزالی ساخت و کودکان در آن جا درس می‏خواندند. مرحوم حاج میرزا حسین فقیه سبزواری، از علمای بزرگ و محترم مشهد مقدس در حدود سال های 1340 تصمیم گرفتند قبرستان را بار دیگر احیا کنند و به دفن اموات اختصاص دهند. برای همین با مقامات آستان قدس مذاکره کردند و رضایت مسئولان آستانه‏ی مقدسه را جلب نمودند و با قرار‌دادی که با آستان قدس بستند کار را شروع کردند. طرحی بزرگ به صورت یک صحن تهیه و به نام صحن رضوان پایه‏ریزی شد. نقشه آن مانند صحن نو و صحن کهنه بود و در طبقۀ اول حجرات متعددی برای دفن اموات درنظر گرفته شد و طبقۀ دوم هم به طلاب علوم دینی اختصاص یافت. در چهار طرف یک ایوان بلند در وسط مانند ایوان‏های صحن کهنه ساخته شد و بنای اصلی آن پایان یافت. حجره‏های طبقۀ زیر را به ثروتمندان و متمکنین واگذار کردند، آن‏ها با خرج خود حجره‏ها را ساختند. در وسط صحن هم قبرهای چند طبقه ساخته شد و اموات را در آن جا دفن می‏کردند.
بعد از اینکه شهرت مقبرۀ باغ رضوان در همه جا پیچید، ثروتمندان یکی پس از دیگری آمدند و تمام حجره‏ها را گرفتند و برای خود و خانواده‏هایشان مقبرۀ اختصاصی تهیه کردند و نام خود را هم بالای حجره‏ها نوشتند. 
سال 1353در طرح توسعه حرم حضرت رضا(ع)، حجره‌ها و غرفه‌های گورستان هم تخریب و به فضای سبز تبدیل شد. سپس در بخشی از آن، صحنی به نام رضوان احداث شد که در مشهد به باغ رضوان شهرت یافت.
در گورستان قتلگاه، شخصیت‌ها و عالمان بسیاری مانند شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان، شرف‌الدّین‌ابوطاهر قمی وزیر(مدفون در قرن ششم هجری)، سید فخرالدین(مشهور به قبرسبز، مدفون در قرن هشتم)، علی‌شاه افشار (برادرزاده و جانشین نادرشاه، مدفون در قرن دوازدهم)، آیت‌ا... فقیه سبزواری، فاضل بسطامی(در سده اخیر) و سید احمد کبیر(از اصحاب بزرگ حضرت رضا(ع)) به خاک سپرده شده‌اند.


-----------------------------------------------------------------------------------------
با نگاهی به :
منابع:
کرمی،شبنم،" قتلگاه؛ گورستانی هزار و 200ساله در مشهد"، روزنامه شهر آرا،30 مهر 1392،ش 1258
خراسان نیوز
تاریخ آستان قدس رضوی،ج1
تدوین: فرزانه مجریان
 
 

منبع  :

درگاه خدمات فرهنگی تبلیغی حرم مطهر امام رضا علیه السلام | حرم شناسی