نویسنده : توسی ، کارشناس و پژوهشگر تاریخ

 

مشهد پس از واقعه مسجد

 

صدور دستور برخورد

رئیس نظمیۀ مشــهد پس از این واقعه و در نخستین ساعات روز   22 تیر در گزارشی تلگرافی به نظمیۀ مرکز نحوۀ پایان بخشیدن به تحصن معترضان در مسجد گوهرشــاد را این گونه شــرح می دهد:

در غائلۀ مسجد، نواب احتشام با چند نفر از محرکین دستگیر. شیخ بهلول مفقود و معلوم نیست جزو مقتولین اســت یا مخفی شده. مأمورین در تجسس. از مأمورین آنچه تاکنون معلوم شــده یک نفر مجروح. راپرت جامع تر، معروض می گردد  .  خود فدوی با کلیه مأمورین حاضر به خدمت .

البته نظمیه یا همان شهربانی مرکز که از شاه دستور نابودی هرگونه مخالفتی را با خواسته های پهلوی اول دریافت کرده بود، این گزارش را کافی ندانسته و در دســتوری خواستار شدت عمل بیشــتر مأموران نظمیۀ شرق نسبت به عوامل ایجاد کنندۀ این حرکت و دستگیری و تبعید محرکان و مظنونان این واقعه می شود. در این دســتورالعمل تلگرافی قید شده بود:

به طوری که قبلا هم دستور داده شــده است، کلیه اشخاصی که محرک و مسبب قضیه و مظنون می باشــند بدون درنگ دستگیر، اشــخاصی که مهم و معروفیت دارند تحت الحفظ اعزام مرکز، ســایرین را به سمنان تبعید و تحویل نظمیه آنجا نمود. اسامی و هویت کلیه دستگیر و تبعیدشدگان را راپورت کنید.

 

بازداشت گستردۀ مردم

دقایقی بعد از رســیدن این امریه به مشــهد موج بازداشــت گستردۀ مردم آغاز می شود. این بازداشت به حدی گســترده بوده که قبل از غروب آفتاب بیش از هزار و هفتصد نفر از مردم مشهد دستگیر و به هنگ توپخانه منتقل می شوند. در روزهای بعد دوازده نفر از دستگیرشدگان که اغلب روحانیون شناخته شده ای چون آیات ســید یونس اردبیلی، سیدهاشم میردامادی، سیدزین العابدین سیستانی و سیدعبداله شیرازی بوده با هماهنگی پایتخت برای برگــزاری دادگاه نظامی به تهران منتقل شــدند. همچنین عده ای از بازداشت شدگان مطابق دستور ارسالی از مرکز برای گذراندن دوران تبعید به سمنان منتقل شدند. ســرانجام اینکه برای بازداشت تعدادی از فراریان از جمله شیخ محمدتقی بهلول نظمیۀ مشهد بر اساس دستور نظمیۀ مرکزعکس آنان را برای شناسایی و بازداشت به نقاط مختلف کشور ارسال کرد.

 

نخستین واکنش رسمی

پس از انجام تمام این اعمال و درحالی که جوّی از رعب و وحشــت نه تنها مشهد، بلکه تمامی خراسان و شرق کشور را فراگرفته بود، دولت به دستورشاه نخستین و تنها اعلامیه خود دربارۀ حوادث مسجد گوهرشاد را صادرکرد. متن این اطلاعیه که تاریخ 24تیریعنی ســه روز پس از وقوع قتل عام تاریخی مســجد گوهرشــاد و امضای محمود جم، وزیر داخله یا کشور آن زمان بر پایین آن حک شده بود، به شرح ذیل بود:

اعلامیه

بر طبق راپورت واصله از ایالت خراســان، شب نوزدهم، شیخ بهلول نامی تحت تعقیب نیز واقع شده که سوء سوابق او از شرارت و فساد معلوم بود، در مشهد مقدس جمعی از عوام ساده لوح را در مسجد به عنوان موعظه دعوت کرده و دو سه روز این عمل را مداومت داده و اراذل و اوباش را دور خود جمع و عنوان کلاه و لباس را پیش کشــیده، یاوه سرایی ها نموده، کار را به هتاکی رسانید. مامورین انتظامات خواستند بدوا او را با ملایمت و نصیحت از این رفتار و گفتگوهای خلاف و مفســد ت آمیز باز دارند. مساعی آن ها ثمری نبخشــید و بیم اختلال نظم رفته و مردم از این جهت اظهار نگرانی نمودند. مأمــوران انتظامی درصدد تفرقۀ آن هــا برآمدند. مقاومت نموده مأمورین نظمیه را مورد حمله قرار دادند و بعضی از آن ها را مجروح و مقتول نمودنــد. مأمورین ناچار از نظامیان اســتمداد کردند. اشــرار با آن ها هم ستیز نموده و آلات ضرب و قتل که همراه داشتند، به کار بردند. نظامیان هم مجبور شدند با استعمال اسلحۀ گرم حفظ نظم را به آن ها الزام نمایند.

در نتیجه اراذل و اوباش که باعث این بی نظمی شده بودند، بعضی گرفتار و بعضی متفرق شــدند و لیکن متأسفانه شیخ بهلول که این مفسده را برپا کرده بود، موفق به فرار شد. امنیت و انتظام کامال برقرار گردید. فعال نظمیه مشغول تعقیب قضیه و کشف حقایق می باشد.

وزارت داخله محمود جم – 23 / 4 / 1314

 

پایان کار

متــن بالا تنها اشــاره ای بود کــه روزنامه هــای آن زمان به وقایع مســجد گوهرشــاد کردند. متنی که در آن سعی شــده بود تا تنها شیخ محمد تقی بهلول عامل وقوع این فاجعه معرفی شود. امری که نشریات وقت چه آن ها که در پایتخت منتشــر می شدند و چه نشریات خراســان به دلیل سانسورگســتردۀ حاکم مجبور به تأیید آن شده و هرکدام پس از چاپ اطلاعیه بالا مطالبی در مذمت حرکت اوباش در مسجد گوهرشاد چاپ کردند. البته این پنهان کاری دیرزمانی ادامه پیدا نکرد و با انتشار اخبار مربوط به محاکمۀ روحانیون بازداشــتی منتقل شــده به تهــران و اعلام رأی دادگاه آن ها، بسیاری از ناگفته ها بیان شــد. ناگفته نماند که پس از این کشتار فجیع و بازداشت های گسترده متعاقب آن، حوزۀ علمیۀ مشهد تعطیل و تعدادی از مدارس دینی تخریب شد. همچنین شهر به طور کامل در اختیار قزاقان قرار گرفت و تــا مدت ها مقررات محدودیت عبورومرور در آن اعمال شــد، به نحوی که داشتن گذرنامه از شهربانی لازمه ورود و خروج به مشهد بود.

رضاخان همچنین تغییرات مهم پس از آرامش نســبی مشــهد در ســطح رؤســای ادارات مشــهد و آســتان قــدس رضــوی انجام داد. ســرهنگ حســینقلی خان بیات از ریاســت شــهربانی مشــهد معزول شد. رؤسای ادارات و سرکشــیک آســتان قدس رضوی نیز برکنار شــدند و امور آستانه به طور موقت به محمدعلی شوشتری، نمایندۀ مخصوص رضاخان سپرده شد. محمدولی خان اسدی نیز پس از مدتی در 28آذر 1314 اعدام شد. اما فتح ا... پاکروان که بی تردید حتی فراتر از دستورات رضاخان نیز عمل کرده بود، در ســمت خود استانداری خراســان باقی ماند. سرلشکر ایرج مطبوعی، فرماندۀ لشکر شرق نیز وضعیتی مشابه پاکروان داشت.

سرانجام اینکه هرچند به رغم تمام سانسور اعمال شده از سوی دولت، خبر وقوع این کشــتار بلافاصله از طریق زائران در سراسر کشور پخش شد اما فضای دیکتاتوری حاکم در کشور و نظامی شدن جوّ اغلب شهرهای بزرگ پس از این واقعه باعث شد تا آن گونه که باید و شاید، مردم دربرابر این حادثۀ مهم از خود واکنش نشان نداده و سکوت پیشه کنند.

 

پانوشت:

آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ش بازیابی 422 ، ص 27.

آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ش بازیابی 422 ، ص 37.

روزنامۀ اطلاعات چهارشنبه 2۵ تیر 1314سال دهم شماره 2۵3۶.

 

منابع:

حدیقه الرضویه، محمدحسن ادیب هروی، مشهد، چاپخانۀ خراسان،1326

تاریخ معاصر مشهد، ج اول، دکتر یوسف متولی حقیقی، 1392، مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهرمشهد.

واقعۀ مشهد، جعفر درانی )بهار و تابستان 1382(، فصلنامۀ یاد، شماره های70-۶7، سال 18.

قیام گوهرشاد، سینا واحد، تهران، وزارت ارشاد.

تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ، چاپ اول،1378.

آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ش بازیابی 422

چهرۀ پرفروغ از مشعلداران اسلام و فقاهت و انقلاب ، تهیه و تنظیم دفتر مدرسۀ علمیۀ امام امیرالمومنین)ع(، چاپ اول، 13۶4.

قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد و خاطرات، تدوین داود قاسم پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 138۶.

روزنامۀ اطلاعات  

 

منبع :

هفـته نامه محلی مرد م مشهد ، شماره 243 ، پنجشنبه  22  تیرماه  1396