(نگاهی به تاریخچه وقف، واقفین و مصارف موقوفات آستان قدس رضوی)
(نگاهی به تاریخچه وقف، واقفین و مصارف موقوفات آستان قدس رضوی)
گوهر وقف در گنجینۀ آستان قدس رضوی
تاریخچه وقف و موقوفات آستان قدس رضوی
قدیمیترین سند موجود وقف به آستان حضرت رضا علیهالسلام، به تاریخ 931 هجری قمری به نام عتیق علی بن احمد ملک طوسی برمیگردد، اما در این میان، پارهای قرآن وقفی نیز موجود است که زمان آن سال 393 هجری قمری را نشان میدهد. پس از آن وقفنامۀ علاءالدین حاجی قدمت بیشتری دارد که تاریخ آن سال 933 هجری قمریست. از وقفیات قرن دهم میتوان موقوفات سید لطیف شاه حسینی و سید جلالالدین محمد و سید ابوالفتح علی الحسینی را نام برد. از قرن یازدهم به بعد اسناد فراوانی موجود است که تقریبا همه آنها بازخوانی شده و در پایگاه نرمافزاری آستان قدس رضوی موجود است. از مهمترین این اسناد، طومار علیشاهی و عضد الملک است.
طومار علیشاهی
از قدیمیترین و با ارزشترین اسناد مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی طومار علیشاهی است که به همت قلیخان معروف به علیشاه و یا عادلشاه -والی خراسان و برادرزادۀ نادرشاه افشار- و پس از مرگ نادرشاه به سال 1160 هجری قمری تهیه شده است. این طومار سیاههای از کل موقوفات شناختهشدۀ آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد- از ابتدا تا زمان صدور طومار است. البته خود علیشاه نیز تعداد یکصد زوج ملک بر موقوفات پیشین افزوده که وقفنامۀ جداگانهای داشته و متأسفانه در دست نیست، اما رقبات آن در طومار ذکر شده است.
طومار عضدالملک
طومار عضدالملک، سیاهای از موقوفات مطلقه و خاصه (دارای وقفنامه و معلوم المصرف) آستان قدس رضوی، به تفکیک هر شهرستان که تا سال 1273 هجری قمری در تصرف این آستان مقدس بوده است. این طومار از مهمترین تلاشهای تاریخی در جهت صیانت، حراست و حفظ موقوفات آستان قدس رضوی به شمار میرود.
برجستهترین واقفان حریم رضوی
مقام معظم رهبری، بزرگترین واقف کتب خطی آستان قدس رضوی
مقام معظم رهبری تاکنون بیش از 16 هزار نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی را به گنجینۀ کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اهدا نمودهاند که از این حیث بزرگترین واقف کتب خطی آستان قدس رضوی به شمار میروند. علاوه بر این، معظمله تاکنون بیش از 1700 قلم اشیای قیمتی و تزئینی به مرکز موزههای آستان قدس رضوی اهدا نمودهاند که به منظور نمایش هدایای ایشان، گنجینهای اختصاصی در موزه آستان قدس رضوی ایجاد شده است. این گنجینه شامل انواع آثار هنری، نظیر تابلوهای خط و تذهیب، نقاشی، فرش، معرق چوب، معرق صدف، سوزندوزی، قلمزنی روی مس، انواع ظروف و مدالهاست که توسط شخصیتهای داخلی و خارجی به مقام معظم رهبری هدیه شده و تا کنون بخشی از آن در معرض دید عموم قرار گرفته است.
تولیت فقید آستان قدس رضوی آیتالله واعظ طبسی
مرحوم آیتالله واعظ طبسی -از واقفان بزرگ این آستان مقدس- در سال 1380 یک باب کتابخانه و حسینیه امام رضا(ع) را وقف بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) نمودند. از دیگر موقوفات ایشان، مجتمع مسکونی ثامنالأئمه مشهد و مدرسه مرحومه بانو واعظ طبسی در خواجه ربیع است.
موقوفات ملک، بزرگترین واقف
موقوفات مرحوم ملک به عنوان یکی از بزرگترین موقوفات کل کشور، دربرگیرندۀ بالغ بر 63 هزار هکتار املاک و اراضی کشاورزی و شهری، 5/123 حلقه چاه عمیق امانی، اجارهای و اصلاحات ارضی و نیز مستغلات، نفایس کتابخانهای و موزهای، در پهنه وسیعی در شهر توس تا چناران و از سنگبست، فریمان، نصرآباد تا تربت جام و همچنین تهران گسترده شده و فعالیت دارد. مرحوم ملک همچنین دو بیمارستان در تربت جام و چناران، احداث نموده و مقبرۀ سلطان محمد عابد در کاخک گناباد را در سال 1347 شمسی مرمت نمود.
مرحوم علامه حاج شیخ محمد تقی شوشتری(ره)
علامه حاج شیخ محمد تقی شوشتری(ره) در سال 1320 قمری در شهر نجف اشرف دیده به جهان گشود. ایشان در وصیتنامهای همۀ کتابهای خود را که مشتمل بر 105 نسخه خطی، 238 نسخه کتاب چاپ سنگی و 1017 نسخه کتاب چاپی بود وقف آستان قدس رضوی کرد و به تبعیت از وی، ورثۀ محترم ایشان، تنها منزل آن مرحوم را که 300 متر مربع بود وقف آستان مقدس رضوی نمودند. وی سرانجام در 29 اردیبهشت 1374 در سن 95 سالگی دار فانی را وداع گفت.
مرحوم حضرت آیتالله سید محمد جواد فقیه سبزواری
آیتالله سید محمد جواد فقیه سبزواری (1309- 1384 هجری شمسی) فرزند آیتالله العظمی سید حسین فقیه سبزواری در مشهد مقدس به دنیا آمد. وی کتب نفیس خود را مشتمل بر 458 نسخه کتاب چاپی و چاپ سنگی، وقف کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نمود.
حضرت آیتالله حاج آقا محمد بروجردی
آیتالله حاج آقا محمد بروجردی در سال 1225در بروجرد متولد شد. این روحانی گرانقدر در سال 1367 اقدام به احداث کتابخانه با زیربنایی بالغ بر 430 متر مربع نمود، سپس کتابخانه شخصی خود را با 28 نسخه کتاب خطی و هزار نسخه کتاب چاپی، وقف آستان رضوی کرد. ایشان علاوه بر وقف کتابخانه، واقف مسجد رنگینه، دانشکده پرستاری دانشگاه آزاد بروجرد و.. اند.
حجتالاسلام والمسلمین حاج سید علی محمد وزیری موسوی(ره)
مرحوم واقف فرزند حاج سید مهدی وزیری موسوی به سال 1270 در شهر یزد متولد شد. احیای حوزه علمیه پس از شهریور 1320 ایجاد کتابخانه وزیری در سال 1334، احیا و تشکیل هیأت حامیان مسجد جامع کبیر، ایجاد جامعه و مدارس تعلیمات اسلامی در سال 1334 و نشر آثار اسلامی از طریق کتابخانه وزیری از اقدامات ارزنده ایشان در شهر یزد است. کتابخانه وزیری در سال 1348 با 3300 نسخه خطی و17967 جلد کتاب چاپی وقف آستان قدس رضوی شده است.
مرحوم حاج سید یحیی مرتضوی
مرحوم حاج سید یحیی مرتضوی از خیرین شهر رفسنجان بود که در 1296 شمسی دیده به جهان گشود. باقیاتالصالحاتی از ایشان به یادگار مانده که همه را به آستان قدس رضوی تقدیم کرده؛ از جملۀ آنها، هنرستان دخترانه مرتضوی، بیمارستان و مهد کودک حاج سید یحیی مرتضوی، کتابخانه مرتضوی رفسنجان، و مجتمع فرهنگی جوادالأئمه(ع) است.
حاج علی اکبر بجستانی مقدم (1385- 1294 هجری شمسی)
مرحوم حاج علی اکبر بجستانی مقدم، از جمله بزرگترین واقفان پس از پیروزی انقلاب اسلامی آستان قدس رضوی است که یکی از موقوفات ارزشمند وی، کارخانه تولید بتنهای سبک موسوم به هبلکس است که آن را در مساحتی به وسعت 17 هکتار احداث و پس از راهاندازی، به همراه بخشی از داراییهای خود و همسرش، در سال 1366 وقف آستان قدس رضوی نمود.
مرحوم حاج عباس امین
شادروان حاج عباس امین ملقب به«امین التجار»، در اسفند سال 1297 شمسی در رفسنجان دیده به جهان گشود. زندهیاد موقوفاتی را وقف آستان رضوی نموده که از آن جمله میتوان کتابخانه امام علی بن موسیالرضا(ع) در امینشهر رفسنجان و هنرستان باقرالعلوم(ع) را نام برد.
مرحوم آیتالله حاج شیخ عبدالجلیل جلیلی
ایشان خدمات ارزندهای از جمله توسعه مسجد مرحوم آیتالله العظمی بروجردی، تجدید بنای مسجد مرحوم آیتالله حاج شیخ محمدهادی جلیلی، تجدید بنای حسینیه مرحوم آیتالله حاج شیخ محمدهادی جلیلی، احداث مسجد حاج عباسقلی زارعین و... را انجام دادند.
حضرت آیتالله سید محمدتقی حکیم
در سال 1375 مصادف با ولادت امام حسین(ع) کتابخانهای توسط مؤسسین حضرت آیتالله سید محمد تقی حکیم واقف منابع کتابخانهای کتب خطی، چاپ سنگی و چاپی و مرحومه حاجیه خانم مرضیه حکیم واقف منزل شخصی در منطقه نیاوران تهران با زیربنای 120 متر مربع افتتاح گردید. در سال 1379 کتابخانه مذکور با بیش از 6 هزار جلد کتاب چاپی و 107 جلد کتاب چاپ سنگی و 150 جلد کتاب خطی و دستنویس وقف بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج گردید. در حال حاضر این کتابخانه بیش از 167 نسخه کتاب خطی، بیش از 288 نسخه کتاب چاپ سنگی و بیش از 25 هزار نسخه کتاب چاپی را در اختیار طالبان علم قرار داده است.
حضرت آیتالله العظمی آیتاللهی شیرازی(ره)
زندهیاد حضرت آیتالله العظمی حاج سید عبدالباقی موسوی آیتاللهی شیرازی(ره) کتابخانه خویش را با مجموعهای مشتمل بر حدود 550 نسخه کتاب و مرقعات خطی، جزوه و قرآن خطی، کتاب چاپی و کتاب عکسی، و بیش از 500 جلد کتاب چاپی، وقف ساحت قدس ولیالله الأعظم حضرت بقیهالله(عج) نمود. این کتابخانه وزین به همت یکی از نوادگان ایشان، از جانب متولیان در سال 1374 تحویل آستان قدس رضوی شد.
«محمد ارجمند کرمانی» سلطان قالیِ کرمان
از برجستهترین واقفان فرش، زنده یاد «محمد ارجمند کرمانی» فرزند سوم حاج محمد جعفر کرمانی است.از استاد قالیهای زیادی در خزانه و گنجینۀ فرش آستان قدس نگهداری میشود که سالیان سال مزیّنکنندۀ حرم مطهر رضوی بوده است و برخی از برجستهترین آثار ایشان اکنون در موزۀ فرش آستان قدس رضوی در معرض دید هنردوستان قرار دارد.
مصارف موقوفات
موقوفات کتابخانه
موقوفاتی که تمام یا بخشی از درآمد آن به کتابخانه اختصاص یافته، دارای 19 واقف و 91 رقبۀ وقفی شامل مزرعه، قنات، باغ، زمین، کاروانسرا، آب، دکان، کتاب و کتابخانه در شهرهای مشهد، تربت حیدریه، کرمان، نیشابور، تربت جام، یزد، تهران و بروجرد است. تاکنون فعالیتهای مهمی از عواید این موقوفات انجام گرفته که از جملۀ آنها احداث کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی و بیش از 40 کتابخانه با بیش از 150 هزار متر مربع فضای کتابخانهای در سراسر کشور، مدیریت و ساماندهی 10 کتابخانۀ وقفی، تهیۀ بیش از 15 میلیون نسخه منابع کتابخانهای در کتابخانههای وابسته به آستان قدس رضوی، امکان بهرهمندی بیش از 600 هزار عضو کتابخانههای وابسته به آستان قدس رضوی در سراسر کشور و... است.
موقوفات خاص سوگواری و روضهخوانی
موقوفاتی که تمام یا بخشی از درآمد آن به سوگواری اختصاص یافته، دارای 59 واقف و 138 رقبه وقفی شامل مزرعه، قنات، باغ، زمین، کاروانسرا، آب، منزل، دکان و.. در شهرهای مشهد، تبریز، کرمان، دامغان، چناران، نیشابور، تربت حیدریه، رشت، اسفراین، کاشمر، ساوه، جهرم، تربت جام، تهران، قوچان و طبس است. از عواید آن، فعالیتهایی چون برگزاری سالانه هزاران جلسه سخنرانی، مداحی، قرائت ادعیه و... در حرم مطهر و دیگر اماکن متبرکه رضوی است.
موقوفات فرش
موقوفاتی که تمام یا بخشی از درآمدشان به فرش اختصاص یافته، دارای 9 واقف و 14 رقبه وقفی شامل مزرع، قنات، باغ، زمین، کاروانسرا، آب، دکان و ... در مشهد، چناران، قزوین، تربت حیدریه، کرمان، نیشابور و ساری است. از عواید این موقوفات فعالیتهای همچون مفروشکردن سالانه بیش از 26 میلیون متر مربع اماکن متبرکه صورت میگیرد. تولید سالانه 4500 مترمربع فرش دستباف حرم مطهر در شرکت فرش آستان قدس رضوی، خریداری فرشهای جدید، ایجاد اشتغال بیش از هزار نفر به طور مستقیم و غیر مستقیم، تنظیف سالانه بیش از 30 هزار متر مربع فرش، و ... از دیگر اقدامات است.
موقوفات فقرا و مستمندان
موقوفاتی که تمام یا بخشی از درآمدشان به مستمندان اختصاص یافته، دارای 28 واقف و 55 رقبه وقفی شامل مزرعه، قنات، باغ، زمین، آب، منزل، دکان و سهام کارخانه در مشهد، قزوین، تربت جام، یزد، تربت حیدریه، قوچان، نیشابور، تبریز، شیراز و دمشق است.
موقوفات درمانی و بهداشت زائران
موقوفاتی که تمام یا بخشی از درآمد آن به امور بهداشتی و درمانی اختصاص یافته، دارای 87 واقف و 260 رقبه وقفی در مشهد، قزوین، کرمان، سبزوار، گرگان، یزد، کرج، رفسنجان، ساری، شاهرود، تبریز، ورامین، دامغان، تهران، بابل، بیجار، رشت، شیراز، سمنان و.. است که از عواید آن فعالیتهایی همچون احداث بیمارستان رضوی، دارالشفای امام، بیمارستان چناران و.. و درمانگاههای مختلف با زیربنای بیش از 100 هزار متر مربع، ارائه خدمات به بیش از سه میلیون نفر در سال، تولید بیش از 30 قلم انواع دارو و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم صدها نفر است.
وقف در خدمت رفاه زائران و مسافران
ضرورت ارائه خدمات مطلوب در مسیرهای منتهی به مشهد مقدس، موجب ساخت نمازخانه و مجموعههای اقامتی و رفاهی میانراهی با ساختار و معماری متناسب و اسلامی در فواصل مشخص شد که تاکنون 20 مجتمع به بهرهبرداری رسیده، همچنین زائرشهر رضوی و زائرسرای مشهد در حال احداث است که با افتتاح آن هزاران نفر از خدمات اسکان بهرهمند میشوند.
وقف در خدمت در راهماندگان (ابناءالسبیل)
در این رابطه تاکنون 57 واقف نیکوکار بخشی از اموال و درآمد خود را به این امر مهم از جمله تهیه البسه، پاپوش، زاد و توشه، هزینه عودت به وطن، هزینه زوّار پیاده، هزینه درمان زوّار وکمک به مستحقان و فقرای زوّار و.. اختصاص دادهاند.
وقف درخدمت پذیرایی از زائران (مهمانسرای حضرت)
مهمانسرا در گذشته عهدهدار تهیه غذا برای اهالی پنجگانه کشیک خدام بوده اما بعد از اندکی پذایرایی از زائران را انجام میداده که اکنون این روند طبق نیات واقفان ادامه دارد. اکنون روزانه هزاران نفر در مهمانسرا پذیرایی میشوند که با اجرای طرح توسعه، ظرفیت آن چند برابر میشود.
وقف در خدمت روشنایی حرم
موقوفات بسیاری وقف روشنایی حرم مطهر و اماکن متبرکۀ رضوی میشود که از جمله آن، 235 رقبه وقفی شامل مزرعه، قنات، باغ، زمین، کاروانسرا، آب، دکان، و... در جای جای کشور است و 103 واقف موقوفاتشان صرف این مهم میشود. از عواید این موقوفات، فعالیتهایی همچون روشننگهداشتن روزانه بیش از 30شعله لامپ در اماکن متبرکه رضوی، رفع عیب و تنظیف بیش از 1400 دستگاه لوستر، 450 دستگاه دیوارکوب و 400 لامپ گازی تکشعله، و... انجام میشود.
وقف در خدمت فرهنگ
بنیاد پژوهشهای اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه امام رضا(ع)، بنیاد فرهنگی رضوی، مؤسسه فرهنگی قدس، سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد، مؤسسه آفرینشهای هنری، شرکت بهنشر، مؤسسه چاپ و انتشارات، مؤسسه خدمات مشاورهای و مؤسسه تربیت بدنی از جمله مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی است که از عواید حاصل از موقوفات تأسیس شده و در امر نشر و ترویج فرهنگ رضوی فعالیت مینمایند.
وقف در خدمت ترویج قرآن کریم
آستان مقدس با تکیه بر موقوفات متعددی که خاص امور قرآنی وجود دارد، با اجرای برنامههای متنوع قرآنی در سطوح مختلف و برای سنین و اقشار گوناگون جامعه، حرم مطهر رضوی را به عنوان فعالترین نهاد مذهبی کشور در امور قرآنی به ثبت رسانده است.
موقوفات تنظیف و تعطیر حرم مطهر
فعالیتهایی همچون تنظیف روزانه حرم مطهر به مساحتی بالغ بر 300 هزار متر مربع، حفظ و نگهداری از فضای سبز حوزه اماکن متبرکه با بیش از 37 هزار متر مربع، عطرافشانی اماکن متبرکه با بیش از 1500 هزار کیلو گلاب، عطرافشانی سالانه اماکن متبرکه با بیش از 2500 هزار کیلو اسانس، عطرافشانی سالانه اماکن متبرکه با بیش از 3 هزار و 500 کیلوگرم کندر، اسپند، عود و... از تمام یا بخشی از درآمد موقوفاتی که به این مهم اختصاص یافته شامل 12 واقف و26 رقبه وقفی شامل انواع مزرعه، قنات، باغ، زمین، منزل و دکان، کاروانسرا و.. در مشهد، کرمان، نیشابور، و تربت حیدریه انجام میگیرد.
علاوه بر آنچه ذکر شد، مجموعهای بیمانند از کتب خطی و چاپ سنگی نفیس و اسنادی ارزشمند در گنجینه کتب خطی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است که در سایۀ گوهر والای وقف، روز به روز بر تعداد منابع آن افزوده میشود و در حال حاضر این مراکز را به یکی از غنیترین منابع کتب خطی و مرکز اسناد دنیا تبدیل کرده است.
+ نوشته شده در یکشنبه سی ام اردیبهشت ۱۳۹۷ ساعت 15:39 توسط سید محمد فقیه سبزواری
|
زندگی ، شخصیت ، آثار ، خدمات ، استادان و شاگردان حضرت آیة الله العظمی حاج میرزا حسین فقیه سبزواری ( ره ) 1386 - 1309 هجری قمری . مشهد .